DÜŞÜNCE

Osmanlının Bir Kültür Politikası Var mıydı?

Mustafa İsen — Fri, 10 Apr 2020 17:58:39 +0000

Osmanlının Bir Kültür Politikası Var mıydı?

Tarih anlayışımız daha çok siyasi tarih merkezli bir çerçeveye oturduğu için Osmanlı Devletinin aslında günümüzde de devam etmekte olan kültür, sanat boyutunu yeni yeni tartışmaya açıyoruz. Açıkçası pandoranın kutusu açıldıkça da ortaya şaşırtıcı ve güzel şeyler dökülüyor. Benim gündeme getireceğim konu da bunlardan biri.

Osmanlı devleti pek çok alanda bağlı bulunduğu İslam uygarlığının takipçisi olmakla birlikte özellikle yaşanılan coğrafyanın ve bu coğrafyada yer alan eski medeniyetlerin etkisi ile yeni oluşumlar meydana getirmiş ve bu yeni katkılarla Türk İslam uygarlığını kendine özgü bir çerçeveye taşımıştır. Aslında genelde İslam uygarlığını da böyle bir çerçevede değerlendirmek mümkündür: Nasıl ki dağ başında tümüyle saf bir özellik arz eden kartopu aşağıya doğru yuvarlanmaya başladığı andan itibaren geçtiği yol üzerindeki farklı cisimleri, bir kısmı olumlu bir kısmı olumsuz, içine alarak ve büyüyerek yoluna devam ediyorsa uygarlıklar da benzer süreçleri yaşayarak doğar, büyür ve gelişirler. Osmanlı, uygarlık noktasında Selçuklu ile ilişkili ama ondan farklı. Onlar tarihte kalmadan mevcut duruma eklemeler yaptılar. Mimariye bakmak bile aradaki farkı görmeye yeter.

Osmanlı yönetimi ve toplumu, 8. Yüzyıldan itibaren bir uygarlığa dönüşme istidatı gösteren İslam düşüncesinin ustadan çırağa geçen bir zanaat gibi 12. yüzyıla kadar Arapça, bu evreden 16. yüzyıla kadar Farsça eliyle devam eden, özellikle yazılı kültürün sözü edilen yüzyıldan itibaren Türkçedeki ve Türk-İslam uygarlığındaki en önemli temsilcisidir.

Kültürel gelişmeler siyasi gelişmeleri belli mesafeden izler. Bunun en karakteristik görünümlerinden birini Osmanlı devlet yapısı içinde gözlemlemek mümkündür. Bu anlamda Osmanlı Devleti kuruluş aşaması olan 14. Yüzyılda, daha çok kuruluşun getirdiği sancılarla boğuşmuş, yine bu konumun doğal bir yapısı olan kaba inşa faaliyetleri ile meşgul olmuştur. Devlet siyasi sınırlar itibariyle büyüdükçe; komşu Türk Beylikleri olan Germiyanoğulları, Aydınoğulları, Karamanoğulları gibi yönetimleri kendi bünyesine kattıkça, buralarda daha şehirli bir hayat tarzı var olduğu için, o yörelere mensup kültür sanat adamları da Osmanlı Devletinin sınırları içine girmiş ve Osmanlı kültürünün böylece temelleri oluşmaya başlamıştır. Kuşkusuz, bu oluşumda daha önce kendinden önceki dönemlerde oluşmuş Kahire, Tebriz, Bağdat, Semerkant, Hama ve Basra gibi uygarlık merkezlerinin etkileri olmuştur. İlk dönem Osmanlı aydınları aynı kaynağın ürünü olmakla birlikte biraz farklı üslup özellikleri taşıyan bu merkezlerde eğitim görmüş ve böyle bir birikim ve bakış açısıyla Osmanlı ülkesine dönmüşlerdir. Bu etkileri edebiyatta, mimaride, hat ve plastik sanatlarda, musikide ve bütün bunların bir anlamda motivasyonu olan tasavvufi anlayışlarda görmek mümkündür.

Aslında Osmanlı kültüründe zihniyet olarak birbirine paralel giden iki temel akımı gözlemlemek mümkündür. Bunları, daha çok zahiri ve şer’i bakış açılarını esas alan ilmi anlayışla tasavvufa yaslanan batıni anlayış olarak tanımlamak mümkündür. Her ikisi de birbirini küçümseyerek varlıklarını sürdüren bu akımlar, zaman zaman birbirlerine galebe çaldıkları dönemler olmakla birlikte, bütün Osmanlı Devleti boyunca yan yana yaşamaya devam etmişlerdir.

Osmanlı Devleti içinde bir kültürel bakış açısının oluşmaya başlaması ve bunun bir farkındalık olarak ortaya çıkışı II. Murat devrinde başlar. Aslında bu dönemi Emevi yönetiminin son devrelerinde ortaya çıkan Şuubiyye hareketine benzetmek mümkündür. Bu hareket nasıl Arapça’ya karşı Farsça’nın bir başkaldırı ve başarısı ise II. Murat devri de Anadolu’da beylikler döneminden itibaren – biraz da yeni beylerin Türkçe’den başka bir dil bilmemesinin etkisiyle- başlayan Türk Dili’ne ve kültürüne gösterilen ilginin bir devlet politikası haline gelmesi ve saraydan teşvik görmesi hadisesidir.

Bu oluşum zamanla daha nitelikli bir konum kazanmış ve İstanbul’un fethinden sonra artık Osmanlı üslubu diyebileceğimiz bir çerçeveye bürünmeye başlamıştır. Bunun en somut göründüğü alan mimari, en yoğun göründüğü alan ise yazılı edebiyattır (özellikle şiir). Edebiyattaki ilk örnekler Şeyhî, Ahmet Paşa ve Necatî’dir: Bunlardan Ahmet Paşa daha çok mükemmel örneklerini vermiş İran edebiyatının yeni bir dille ifadesi özelliği taşırken, Necatî ise o güne kadar folklorik üslup çerçevesi içinde varlığını sürdüren birikimi bir edebi dil konumuna taşıyarak kendisinden sonra Bakî ile klasik üsluba dönüşecek önemli bir geleneğin başlatıcısı olmuştur. Bu yapı, sadece edebi alanda değil, 16. yüzyılda mimari, diğer güzel sanatlar, hatta tarih yazıcılığında bir imparatorluk kültür ve kimliğine dönüşmeye başlar.

Bilinçli ya da bilinçsiz oluşturulmak istenen bu ortak kültür ve kimliğin ortaya çıkmasında hamilik çok önemli bir rol üstlenir. Merkezde saray, devlet büyüklerinin mekanları, taşrada şehzade sarayları, paşa ve bey konakları hamilik merkezleri olarak dikkat çeker. Bu yapı 16. yüzyılda kurumsal bir kimlik kazandıktan sonra 19. yüzyıla kadar devam edecektir.

Bütün bu gayretler sonucunda Osmanlı toplumu dünyada sınırlı sayıda millete nasip olan bir yüksek kültür donanımına ulaşır. Kanuni döneminde başta padişah, Kanuni Sultan Süleyman, vezir, Sokullu Mehmet Paşa, Kaptan-ı Derya, Barbaros, mimar, Sinan, şair, Baki gibi muhteşem tablo bu çabanın ürünüdür.

Bundan sonra içerik olarak büyük bir değişiklik yaşamaksızın üsluba dayalı arayışlar çerçevesi içinde Sebk-i Hindi, Hikemi tarz ve Mahalli üslup gibi adlarla devam edecek olan edebi gelenek, dünyada hemen hemen hiçbir kültürel etkinliğe nasip olamayacak bir süreç içinde ve hakim bir tarz üzerinde 19. yüzyıla kadar varlığını devam ettirmiştir. Benzer şekilde mimari, plastik sanatlar ve musiki de üslup değişiklikleri ile varlığını sürdürür.

Osmanlı kültür siyasasında İstanbul’un fethi sonrasında karar verici en önemli aktör Fatih Sultan Mehmet’tir. Fakat, onun temellerini attığı bu yapılanmayı oğlu II. Bayezid bir sisteme kavuşturmuştur. Fatih Sultan Mehmed ve Yavuz Sultan Selim gibi çok önemli iki karizmatik liderin arasında kaldığı için silik bir padişah intibaı veren II. Bayezid, aslında tam da bu hareketli dönem içinde elde edilen verilerin bir sisteme dönüştürülmesi noktasında olması gereken bir isim olarak kültür tarihimizin ve kültür politikalarımızın en önemli adlarından birisidir. Şair padişahlar içinde ilk mürettep divanın sahibi, plastik sanatların saray himayesine alınarak bir sisteme dönüştürülmesi, mimariye kazandırdığı yeni isimler ve yeni ivme, edebi alanda oluşturduğu himaye sistemi, elit eğitimine ilgisi, onun kültürel alandaki önemini gösteren örneklerdir. Kendisinden sonra kısa süre padişahlık yapan oğlu Yavuz Sultan Selim, Çaldıran Savaşı sonrasında Tebriz ve çevresinden getirdiği çok sayıda sanatçı ile Doğu ve Batı kültürleri arasında yeniden bir sentez oluşturmuş ve böylece doğu Türk-İslam kültüründe teşekkül eden birikimle Osmanlı kültürünü son bir kez güçlendirmiştir. Kuşkusuz, Kanuni Sultan Süleyman döneminde siyasi alanda olduğu gibi kültürel alanda da elde edilen parlak başarılar İstanbul’un fethi sonrasından itibaren yatırım yapılmaya başlanan kültürel birikimin muhteşem patlamasıdır. Kuşkusuz, Kanuni Sultan Süleyman atalarından devraldığı birikimi en üst düzeyde teşvik ederek bunun gelişmesine zemin hazırlamış ama başka alanlar gibi asıl daha önceki birikimlerin bir anlamda değerlendiricisi olmuştur. Böylece artık bir Osmanlı kültüründen söz etmek her bakımdan mümkün hale gelmiştir.

Tarihte uzun onaltıncı yüzyıl olarak adlandırılan Kanuni Sultan Süleyman ve II. Selim dönemi sonrasında yöneticilerin sanat ve sanat faaliyetleri ile ilgili tavırları, oluşan geleneği büyük ölçüde takip etse de gerek siyasi yapının önceki dönemler gibi olumlu seyretmemesi, gerekse de yöneticilerinin önceki dönemlerle karşılaştırıldığında uzun süre tahtta kalan istikrarlı bir yapı sergileyememeleri sonucu sanat-saltanat ilişkileri farklı bir boyuta taşınmıştır. III. Murad ve III. Mehmed dönemleri bu bağlamda değerlendirildiğinde bir geçiş dönemi olarak düşünülebilir. Çünkü her iki sultanın yönetimi dönemindeki kültür sanat üretimleri klasik dönemin ürünleri olarak değerlendirilmekle birlikte özellikle dilde aşırılığa kaçış, öbür alanlarda da soyuta yönelme eğilimine karşılık, Devlet bir anlamda sanata müdahale eder ve faaliyetlerin doğal seyre çekilmesini sağlar. Mesela bu dönemde sultanın meddahlar, kıssahanlar ve mukallitleri nedim/musahip olarak yakınında görevlendirmesi dikkat çekicidir. Yöneticilerin bu dönemde eserlerin sade yazılması konusunda verdikleri direktifler sadece edebiyat metinlerine değil, diğer sanat dallarına da yansımış ve yerli bir ekol vurgusu ortaya çıkmıştır. Hatta bu talepler metinlerin içeriklerine ve sanat faaliyetlerine yön vermiştir.

Padişahlar yanında özellikle Fatih Sultan Mehmed’in veziri olan Mahmut Paşa, Osmanlı kültürüne katkıda bulunan çok önemli isimlerden bir diğeridir. Sözü edilen Paşa, aynı zamanda Fatih döneminden itibaren bu kültürün nasıl güçlü bir devşirme kabiliyetine sahip olduğunun da çok önemli bir göstergesidir. Bilindiği gibi bir Hırvat beyinin oğlu olarak dünyaya gelmiş Mahmut Paşa, hayatının erken dönemlerinde Osmanlı akıncıları tarafından devşirilmiş ve bu konumdaki Hristiyan devşirmeler gibi bir ailenin yanına yerleştirilerek Türkçeyi ve İslami adetleri öğrenmesi sağlanmış, ardından acemi oğlanlar kışlasında zekası ve kabiliyetleri ile dikkat çekmesi neticesi Enderun’a alınmış, burada da olumlu vasıflarıyla temayüz etmesi sonucu olarak Fatih Sultan Mehmed’in ders arkadaşı olarak seçilmiştir. Eğitimlerini birlikte sürdüren bu iki deha, daha sonra da birlikte çalışmaya devam etmişler, birisi Osmanlı tahtının padişahı olurken diğeri de Veziriazamlık makamına oturmuştur. Her ikisi de divan sahibi birer şair, Türkçenin dışında birkaç yabancı dil bilen ve Doğu ve Batı dünyasının başta felsefe olmak üzere temel bilgilerine, güzel sanatların değişik şubelerine hakim isimlerdir. Asıl belirtilmesi gereken Mahmut Paşa’nın Türkçeyi sonradan öğrenmiş birisi olarak divan edebiyatı geleneğinde şiir yazabilecek kadar bu dilin inceliklerine vakıf olmasıdır. Bu dönemde artık Osmanlı kültürü kendi içine dahil olan bir yabancıya bu kadar güçlü şekilde etki edebilecek dominant bir karakter kazanmıştır.

Kuşkusuz Osmanlı kültürü bu gücünü devletin bütün coğrafyasına yayılmış eğitim sisteminden alıyordu. Bu sistem bir taraftan medreseler eliyle ihtiyaç duyulan akli ve dini bilimleri öğretirken öte yandan tekkeler birer halk eğitim merkezi ve Mevlevilik gibi bir kısmı, güzel sanatlar akademisi gibi işin sanatla ilgili eğitimini tamamlamaktaydı. Ama yukarıda ifade edildiği gibi bu durum, 16. yüzyıldan itibaren öylesine hakim bir karakter kazandı ki İmparatorluk coğrafyasının en batı noktası olan Balkan şehirlerindeki yapıyla doğusundaki bir şehirdeki yapı, küçük coğrafi yapı malzemesi ve özellikleri istisna edilecek olursa aynıydı. Bunu en karakteristik olarak bütün Osmanlı coğrafyasına yayılmış Mimar Sinan ve öğrencilerinin mimari eserlerinde görmek mümkündü. Bunun yanında yine Osmanlı coğrafyasının en batısındaki şehirlerinde örneğin Bosna’da yaşayan bir şairin divanı ya da mesnevisi ile Bağdat’ta yaşayan yahut Amasya’da yaşayan Diyarbakır’da veya Üsküp’te yaşayan bir şairin eseri hem şekil hem de içerik bakımından büyük ölçüde aynıydı.

Bu kendine yeten tablo 18. yüzyıla kadar devam etti. Ama artık sadece Osmanlı Devleti değil bütün Avrupa merkezli imparatorluklar sıkıntı içindeydi. Çünkü bu yapıyı meydana getiren insan unsuru değişmiş, ulus devlet anlayışı moda olmuş, bu da başta yönetim olmak üzere pek çok şeyi tartışmaya açmıştı. Bu dönemlerde Osmanlı aydınlarının çok sayıda layihalar hazırlayarak bunlarla devleti kurtarmaya çalıştıkları malumdur. Elbette bu çareler bütünüyle Avrupa ve Rusya karşısında yenilmeye başlayan askeriye üzerineydi. Bunun için pek çok değişikliğe gidildi. Bu faaliyetler kaçınılmaz olarak eğitime yansıdı ve sonucunda da yeni bir insan ve yeni bir zihniyet oluşmaya başladı. Bu yeni anlayış kültür ve sanatta da artık geleneksel birikimle yetinemezdi. Özellikle Tanzimatla birlikte tabii önce yönetime yönelik sistem arayışları başladı, ardından da kültürün içerdiği her şey tartışılmaya başlandı. Bu da ister istemez geleneksel müzik yanında batı müziği, eski mimari yanında batı tarzı binalar, hat yanında modern resim, divan edebiyatı yanında Avrupai etkide yeni örnekler, medrese yanında yeni mektebi ortaya çıkmaya başladı.

Devlet kendince bu ikileme çare üretmeye çalıştıysa da bu mümkün olmadı.

Sonuç

I. Dünya Harbiyle birlikte bir devletin ve bir medeniyetin kaybıyla sonuçlandı. Tabii yeni devlet, yeni bir kültür sanat anlayışı demekti. O da elbette başka bir yazının konusu.

Mustafa İsen Cu, 04/10/2020 - 20:58

DÜŞÜNCE

Neşat Sazoğlu

Hocam, bir solukta okudum. …

Hocam, bir solukta okudum. Bilimsel ve tez sayılacak bir makale. Aklına ve bilgine sağlık...

Ct, 04/11/2020 - 14:09 Kalıcı bağlantı

FERİDUN YAĞCI

Osmanlı kültür ve sanatının…

Osmanlı kültür ve sanatının Türk İslam uygarlığı çerçevesinde gelişmesine katkısı olan padişahlar dönemiyle bilgiler içermesi yönünden güzel bir yazı. Selam ve saygılar hocam.

Ct, 04/11/2020 - 16:24 Kalıcı bağlantı

Ramazan TANRIKULU

Böyle bir başlık uygun…

Böyle bir başlık uygun düşmemiş burada " Klâsik Dönem Osmanlı Düşünce Dünyası" denilebilir di. Ayrıca insanların sosyo ekonomik dönüşüm başlangıcı olan bilim ve teknoloji alanında özellikle İslam'ı ve Devleti hurafelerle ilişkilendirmek suretiyle bilimde teknoloji de veya medreseler de nasıl geri kaldığımız hiç tartışmasız kabul edilen bir alan .Bunu günümüz dünyasında dijital devrim olurken sessiz sedasız bekleyen Türk Medeniyeti şimdi kendine neden soru sormuyor Neden geri kaldık . Niçin bilim insanlarımızın sayısı az. Dünyaya teknoloji ve bilim alanında katkılarımız az. Türkiye de ekonomik çöküntü nün temel sebebi teknoloji ve bilim alanında geri kalmışlık değil mi? Akademik personel veya akademisyenler sessiz kalmayı neden tercih ediyor? Bunlarla mücadele yöntemlerini nasıl değiştirelim gibi hiç bir düşünce yok ! Türk modernitesi ilgili tartışmalar niçin çok az ? Post-modern toplumları incele sonra buralarda tartışalım ki kültürü ve ahlâk sahibi olanlarla bu topluma katkı sağlamak amacıyla bir işimiz olsun. Maalesef akademisyenler mevkii ve makam için Liyakat ehli yerine cehalet ehli nasıl olur ? Gibi soruları soramıyoruz ? En güzel dileklerimizle Cehaletin örgütlü dinamik yapısından kaynaklanan içinde bulunduğumuz ideolojik kısır tartışmalar ne zaman son bulur?

Pa, 04/12/2020 - 17:26 Kalıcı bağlantı

Hüseyin Bürge

Muhterem hocam sayın vekilim…

Muhterem hocam sayın vekilim yüreğine sağlık selam dua ile

Pt, 04/13/2020 - 20:33 Kalıcı bağlantı

mehmet doğan

sevgili hocam.. beğeniyle…

sevgili hocam..
beğeniyle okudum.. bildiklerimiz üzerinden farklı zaviyeler gelişti zihin haritamızda.! bir atlas gibi paramparça türk ve islam coğrafyasının kültür ve sanat üzerinden tekrardan okumalar; analizler yapması kaçınılmaz gözüküyor..
dua ile esenlikler diliyorum, kalem ve kelamınıza sağlık.!

Çar, 04/15/2020 - 23:34 Kalıcı bağlantı

Nur GÜL

Ancak bu kadar düzgün ve net…

Ancak bu kadar düzgün ve net anlatılabilirdi. Kaleminize sağlık! Hoşgörü değil ayrıcalık ve muhatabının sınırlarına müdahele isteyenler sizi suçlamaya devam edecektir. Lütfen geri adım atmayın. Destekçiniziz.

Sa, 04/28/2020 - 02:21 Kalıcı bağlantı

Nazlı Cerhan

Seslendiremediklerimizi…

Seslendiremediklerimizi MÜTHİŞ GÜZEL aktarmışsınız. Zihninize sağlık. Yorumlarıyla yıkıcılığa devam edenlerin sayısı inanın sizin gibi düşünenlerin sayısından çok çok daha az. Bizler sadece onlar gibi her dakika "kendimizi ifade etme" bencilliğine vakit ayıramıyoruz. Yazdıklarınızın her kelimesine canı gönülden katılıyorum. Benim fark ettiğim 30 yıldır acayip sistemli LGBT Propagandasıyla karşı karşıyayız. Vicdanımızla oynuyorlar. N'olur yazmaya konuşmaya devam edin. İyi ki varsınız. Sizi tanımasam da düşüncelerimizi savunmaya devam edeceğiniz inancıyla yüreğim ferahladı. Minnet ve saygılarımla...

Per, 04/30/2020 - 22:26 Kalıcı bağlantı

Yeni yorum ekle

Kitlesel Ruhun (Bilincin) Egemenliği

Ali Maskan — Wed, 29 Mar 2023 07:45:01 +0000

Kitlesel Ruhun (Bilincin) Egemenliği

Bütün dünyada liderlerin bir var oluş mücadelesi verdiklerini hayretle seyrediyoruz. Dünyayı tasarlayan kurmay akıllar artık bu aklı icra edecek yetenekte lider bulmakta zorlanıyorlar. Bu zorluğun, çıkmazın veya acziyetin nedeni ya kurmay aklın imkânsız tasarımları ya liderlerin yetersizliği ya da toplumların zapt edilemez boyuttaki kitlesel özgürlükleri olabilir.

Kitleselleşen dünya artık daha tek tip insan modeli yetiştiriyor. Din, dil ve ırk farkı gözetilmeksizin aynı ortak yaşam değerlerini paylaşan insanlar, farkında olmadan ortak bilinçdışlarına yöneliyorlar. Tasarımı yapan akılları da aciz bırakan bu gelişme insanların yönetilebilirliğini çok ciddi bir şekilde sorgulatmaya başladı.

Üst aklın siyasi ve ekonomik güçleri ile aydınlarının, yerel özellikleri de bünyesinde taşıyan kitleleri nasıl yönetebilecekleri hususundaki kafa karışıklığı günümüz dünyasının en büyük yönetim krizlerini ortaya çıkarmakta.

Eskiden bir lider çıkar insanları etrafında sürükleyip götürebilirdi. Ya da oluşmakta olan bir toplumsal aklı alıp taşımakta hiç zorlanmazlardı. Bugün bunun gerçekleşmesi pek de mümkün gözükmüyor. Zira insanlar bundan böyle akıllarını vekillere devretmek istemiyor. Toplumsal bilinç müstakil bir şekilde lidere ihtiyaç duymadan yönetilebilir hale geldi. Ancak buna rağmen toplumlar kendilerinin üstünde bir yapay zekâyı devreye sokmak suretiyle, nefsi değerlerden münezzeh bir yapıya irade aktarımı da gerçekleştirebiliyor.

Bir sınıf bilinci ile hareket etmeyen kitle, her türlü farklılıklarını kabullenmek suretiyle bir toplumsal yapı inşa etme sürecinde. Öyleyse dini ve kültürel değerlerden arındırılmış bu yapıyı siyasi bir kategorizasyona sürükleme ihtimali her geçen gün zorlaşıyor. Herhangi bir toplumsal katman veya ideolojik sınıflamayla yönlendirilemeyen toplumlar kendi iradelerini görünmez bir el yordamıyla hayata uyarlamaya başladı.

Bugün itibariyle belirli yerel ve mikro olaylar için ortak aklı devreye sokmak suretiyle görünmez kurumsal mekanizmalar oluştuğunu görmekteyiz. Her ne kadar hala belirli güçler tarafından tasarlanmış ve yönetilebiliyor olmalarına rağmen, yarın daha müstakil bir hareket kabiliyetine sahip olduğunu görmekte zorlanmayacağız.

İşte o zaman tasarlanmış dünyanın dayatmalarına mı yoksa kitlesel bilincin gücüne mi itaat edeceğiz? Bugün bu bilincin hala yönetilebildiği gerçeğini kısmen kabullensek de yarın için aynı kararlılıkta olduğumuzu söylememiz mümkün değil. O zaman sadece liderlerin yetersizliklerini değil aynı zamanda tasarlayıcıların tasarımlarını da sorgulayacağız.

Ülkelerdeki siyasi partilerin demokrasi mücadelesinden, kitlesel organizasyonları gerektiren her durum için ortak bilincin daha aktif ve organize hale geldiğini görüyoruz. Kolay yönetilebilirlik görüntüsünün çok karmaşık algoritmasının temelinde kitlesel ruhun nereye gittiğini kavramanın zorluğu yatar. İlkel bir organizmanın yaşamsal mücadelesine benzeyen kitlesel davranış kalıpları, kendiliğinden ayakta kalabilme yeteneklerini her geçen gün geliştiriyor.

Kamu otoritesi ve lidere ihtiyaç duymaksızın yaşamsal faaliyetlerini gerçekleştiren kitleler, devlet algısını her geçen gün anlamsızlaştırmaya başladı. Değerlerin de unutulduğu bu süreç, bireylerin dünyanın her bölgesini vatanı olarak görebilmesine neden olmakta. Bu da devletlerin bekalarına yönelik tehditleri her geçen gün arttırmakta.

İlkel bir DNA yapılanmasına sahip bu kitlesel bilinç, yavaş da olsa, yapması gerekenleri bütün teşkilata fısıldayabilmekte. Herhangi bir lider veya otoritenin kendilerini yönetmesine müsaade etmeyen bu kitle, hiç konuşmadan sadece hisleriyle ortak hedeflerini mahirce gerçekleştirebiliyor. Bu durum ortak ruhun özgürlüğünün en büyük teminatı olarak kabul edilmelidir.

Bu gizemli yapı doğal olarak daha önce kendilerini oluşturan ve yönetmeye çalışan üstün aklın üstüne çıkmaya çalışıyor. Mutlak anlamda olmasa dahi bu üstünlük mücadelesin kitleye sağladığı çok ciddi katkılar var. Bunun en büyük nedeni küresel ve yerel düzeydeki üstün insan akıllarının kendi düşünce yapısını idame ettirecek insan potansiyeline sahip olamamasından kaynaklanıyor. Daha önce kendi soylarından gelenleri steril bir şekilde sisteme entegre ederek varlıklarını nesiller boyu sürdüren aklın bu husustaki yetenekleri her geçen gün azalmakta. Üstün aklın kendi insan sermayesini kitlesel bilince kurban etmek zorunda kalmalarını kendileri dahi anlamakta zorlanıyor.

Kitlesel bilinç insanlığın var oluşundan bu yana içimizde, dışımızda her yerimizde bir mantar gibi sessizce bizimle yaşar. O her şeyin sessiz bilgeliğidir, toplumun bizzat kendisinin dahi farkında olmadığı bir gizlilikle bütün insanlığı yönetir. Bu, birbirinden binlerce kilometre uzaklıktaki insanların görünmez iletişimidir. Kitlesel ruh iletişim teknolojilerinin olmadığı dönemlerde bile, birbiriyle bağlantısı olmayan insanları aynı duyguyla donatabilecek güce sahipti.

Toplumsal bilincin duyulmayan bir dili vardır. Her bir üyenin bilgeliğinin bütünlüğü kitlesel ruhu oluşturur. Hiç kimsenin bir diğerine üstün olmadığı bu sistemde her üye toplumsal yapının aksakallısıdır. Toplumsal ruhun birer parçası olmamıza rağmen onunla iletişime geçememek lakin onun her türlü yönlendirmesine de açık olmak bu muhteşem ekosistemin en güçlü yönüdür.

Bireylerin değişen yaşam şartlarına uygun bir döngüyü dikkate alarak gelişen kitlesel ruh, binlerce yıllık yaşanmışlıkların hiçbirini ziyan etmeden günümüz şartlarına entegre eder. Bu yüzden birey, farkında olmadan ataları ile aynı davranış kalıplarını çok rahat bir şekilde sergileyebiliyor.

Kitlesel ruh toplumların en büyük yaşam kaynağı olmakla birlikte, düşman telakki ettiği unsurlarla mücadele ederken dünyanın en tehlikeli silahına dönüşebilmektedir. Yaşamın var oluş şifrelerini bünyesinde taşıyan bu ruhun tanınması ulusal ve uluslararası sistemin anlaşılmasının temel şartıdır.

Kitlesel ruh, zayıflamış toplumsal dinamikleri yok ederek zamanın şartlarına göre kendini korunaklı hale getirmek suretiyle her daim yenilenir. Bazen yaşanmışlıkları mayalayarak şarap ve lüks bir peynire dönüştürmek suretiyle hayatı renklendirir bazen de aynı yöntemle istemediği her şeyi çöpe çeviriverir.

Bizler her ne kadar bugünkü sosyal iletişim ağlarının internet üzerinden yapıldığını düşünsek de aslında bu bağlantı insanlık tarihi boyunca hep var oldu. Yaşamı taşırken dönüştürme yeteneğine sahip bu yapı, gücünü insanlık tarihinin birikimlerden alır.

Bu yüzden bugün dünyanın hemen her tarafında din, dil, kültür ve ideoloji farklılıklarına bakılmaksızın insanların aynı duygusal değerlerle hareket edebildiklerini görüyoruz. Bunun en büyük nedeni esasında dünyayı bir kitle haline dönüştürmeye çalışan üstün aklın farkında olmadan bu ruhu canlandırması oldu. Şişeden çıkan bir cin gibi kendini şişeye koymaya çalışanların kâbusu olmaya başladı.

Kendini yönetmeye çalışan otoritelerin üstünde bir akılla hareket eden bu kitle ruhu, belki de bundan böyle güçlü liderlere ihtiyaç duymaksızın sadece kendi yönlendirmelerini yerine getirecek zayıf vekillerle çalışacak. Vekâlet sahipleri her ne kadar bu ruh üzerinde hâlâ etkili olmaya çalışsa da artık onları yönetebilecek bir güçten mahrum olduğunun farkında.

Doğrudan demokrasinin yolunu açabilecek güçteki bu gelişmeler yeni siyasal yapılanmaların kapısını aralamaya çalışıyor. İnsanlığın bu kadar büyüdüğü bir ortamda doğrudan yönetim şekillerinin imkânsızlığını düşünebiliriz. Lakin insanoğlu da bir arı kolonisi gibi bakmakta zorlanacağı petekleri yok edebilecek bir iradeyle hareket ediyor. Yakın bir zamanda başta doğal gibi görünen afetler ve iklim değişikliği olmak üzere kimyasal ve nükleer savaşlarla dünya nüfusunun hatırı sayılır bir şekilde azaldığını görmek mümkün olabilecek. Bugün binlerle ifade edilen kayıplar bizi içinden çıkılmaz psikolojik travmalara sürüklese de vaktiyle basit salgın hastalıklarla on milyonlarca insanın öldüğü gerçeğini unutmayınız.

Ali Maskan Çar, 03/29/2023 - 10:45

DÜŞÜNCE

Yeni yorum ekle

Döngüsel Ekonomi, Atık Yönetimi ve Sürdürülebilir Kalkınma Vizyonu

Mustafa Acar — Tue, 28 Mar 2023 07:11:37 +0000

Döngüsel Ekonomi, Atık Yönetimi ve Sürdürülebilir Kalkınma Vizyonu

Bugün Hicri takvim ya da ay takviminin dini bakımdan en önemlisi, en faziletlisi, 11 ayın sultanı olan Ramazan ayının ilk günü; tüm İslam âlemine hayırlı olmasını, hayırlara vesile olmasını dileyelim.

Ramazan ayı oruç ayı. Oruç önemli bir ibadet. Yalnızca gündüz saatlerinde yeme-içmeyi bırakmaktan ve belirli zevklerden kaçınmaktan ibaret değil; aslında bütün aşırılıklardan uzak durma, sabretme, aç-susuz kalan insanlarla empati yapma, nefsimizi terbiye etme, günlük yaşantımıza çeki düzen verme, insanlarla ilişkilerimizi gözden geçirme ve kendimizi topyekün bir muhasebeye tabi tutma gibi derin anlamları ve içerimleri var. Dileyelim Ramazan ve oruç bütün bunlara vesile olsun.

Ramazanın ve orucun ruhuna uygun olarak, aslında sadece bireysel eylemlerimizi değil, insan-doğa ilişkilerini de topyekün gözden geçirmemiz gerekiyor. Zira son yıllarda küresel ısınma, iklim değişikliği, çevre kirlenmesi ve kaynakların hızla tükenmesi ile ilgili olarak o kadar alarm verici gelişmeler ortaya çıkmıştır ki, insanoğlunun bu kötü gidişi durdurması ve gelecek kuşaklara yaşanabilir bir dünya bırakması için doğa ile mevcut ilişkilerini sorgulayarak, doğal çevreye, dünyaya, tabiattaki diğer canlılara ve gelecek kuşaklara karşı sorumluluğunu yeni bir vizyona oturtması gerekmektedir.

Temiz Üretim, Yeşil Mutabakat ve Sürdürülebilir Atık Yönetimi Çalıştayı

Bu çerçevede Konya 17-18 Mart 2023 tarihlerinde önemli bir bilimsel etkinliğe ev sahipliği yapmıştır. Konya Büyükşehir Belediyesi ile Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) işbirliğinde “Temiz Üretim, Yeşil Mutabakat ve Sürdürülebilir Atık Yönetimi” konulu çalıştay düzenlenmiştir.[1] Necmettin Erbakan, Selçuk, Hacettepe, İTÜ, Yıldız Teknik, Fırat, Marmara, Dokuz Eylül ve İstanbul Medipol gibi çok sayıda üniversiteden akademisyen ve araştırmacıların yanı sıra, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Tübitak, Konya, Kayseri ve Samsun Büyükşehir Belediyesi gibi kamu kurumları ve özel sektör kuruluşlarından temsilcilerin katıldığı çalıştayda iki gün boyunca katılımcılar küresel ısınma ve iklim değişikliğine bağlı çevre sorunlarıyla nasıl baş edileceği, katı atık yönetimi ve yeşil mutabakat konularını konuştular; yaptıkları araştırmaların ve projelerin sonuçlarını paylaştılar; fikir alış-verişinde bulundular. Bu satırların yazarı da “Döngüsel Ekonomiye Giriş ve Mevcut Durum” konulu bir bildiriyle çalıştaya katkıda bulunmuş, meselenin çeşitli boyutlarına işaret ederek, sürdürülebilir kalkınmanın başarılabilmesi için yapılması gerekenlere ilişkin bazı önerilerde bulunmuştur.

Bazıları biraz abartılı bulsa da küresel ısınma artık inkâr edilmez bir gerçekliktir. Yapılan araştırmalar göstermektedir ki, son yüz yılda dünya üzerinde ortalama sıcaklık 0,74 (santigrat) derece, sanayi devriminden sonraki dönemde ise 1,2 derece yükselmiştir. Dahası, 1880-2011 arasındaki 131 yıllık dönemin en sıcak 13 yılının 11’i, yani %85’i 2000’li yıllarda, 2001-2011 arasında yaşanmıştır. Belgesel yayınlar yapan TV kanallarında da zaman zaman çarpıcı biçimde dile getirildiği üzere, küresel ısınmaya bağlı olarak iklim değişmekte; bu bağlamda kutuplardaki buzullar erimekte, yeryüzünde yağışlar dengesizleşmekte, bazı alanlar aşırı yağışlar, su baskınları ve sellere maruz kalırken, bazı bölgeler bunun aksine kuraklık tehlikesi yaşamakta, çölleşme ve ormansızlaşmaya konu olmaktadır. Geçtiğimiz yıl Kastamonu ve Sinop çevresinde, geçtiğimiz günlerde ise Urfa’da görülen anormal, can ve mal kayıplarına yol açan aşırı yağışlar ve buna bağlı su baskınları bunun canlı bir örneğidir. En başta fabrika bacalarından çıkan dumanlar ve sanayi tesislerinin sulara bıraktığı zehirli atıklar olmak üzere, fosil yakıtların tüketimiyle ortaya çıkan sera gazı salınımlarıyla yeryüzü ısınırken, zehirli atıklar vb. çeşitli kanallardan çevre kirletilmekte, hava kirliliği, su kirliliği ve toprak kirliliği, kısaca çevre kirliliği tehlikeli boyutlara tırmanmaktadır. Tutumluluk, azla yetinme, ihtiyacı kadar tüketme, kanaat gibi değerlerin ihmal edilmesi; bunun aksine israf, savurganlık, sorumsuz üretim ve sınırsız tüketim çılgınlığının birikimli bir sonucu olarak kaynaklar azalmakta, çevre kirlenmekte, kuraklık artmakta, yer yer açlık tehlikesi baş göstermekte, bazı canlı türleri yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalmaktadır.

Bu nahoş gerçeklerin artık bütün yerküreyi ve canlı hayatın geleceğini tehdit eder bir hal almaya başlaması son yıllarda bazı çare arayışlarını da beraberinde getirmiştir. Bu çerçevede özellikle 1990’ların başından beri Rio (1992) ve Paris (2015) gibi şehirlerde küresel çapta iklim değişikliği zirveleri düzenlenmiş, sera gazı emisyonlarını azaltmayı öngören Kyoto Protokolü imzalanmış (1997); daha temiz teknolojiler kullanma ve iklim değişikliğinin önüne geçip çevre kirliliğini önleyecek tedbirler alınmasına yönelik çeşitli projeler yürürlüğe konulmaya başlanmıştır. Söz konusu arayışların öne çıkardığı başlıca kavramlar arasında sürdürülebilir kalkınma, döngüsel ekonomi, yeşil büyüme, yenilenebilir enerji, geri dönüşüm, katı atık yönetimi, sıfır atık, ekolojik ayak izi ve karbon-nötr gibi kavramlar yer almaktadır.

Sürdürülebilir kalkınma, doğrusal ve döngüsel ekonomi modeli

Sürdürülebilir kalkınma en basit tanımıyla “gelecek kuşakların kendi ihtiyaçları için kullanacağı imkânları daraltmadan şimdiki kuşakların ihtiyacını karşılayan kalkınma” demektir. İktisadi kalkınmanın ya da gelişmenin “sürdürülebilir” olması, bugünden yarına uzanabilmesi, çocuklarımız ve torunlarımıza da yaşanabilir bir dünya bırakabilmemiz ancak daha sorumlu ve daha bilinçli davranmamıza, kaynakları hoyratça tüketmemeye, hor kullanmamaya, israf ve savurganlıktan kaçınmaya, daha az girdi kullanarak daha çok çıktı üretmeye imkân veren daha etkin üretim ve tüketim yöntemleri geliştirmemize bağlıdır. Sürdürülebilir kalkınma ile akraba kavramların (döngüsel ekonomi, yeşil büyüme, sıfır atık, karbon-nötr vb.) hepsi de daha az kaynak kullanımı, daha az tüketim, çevreyi kirletmeme, atıkları geri dönüşüm yoluyla kazanma ve doğayı koruma düşüncesi etrafında dönmektedir. Bu çerçevede yeşil büyüme doğaya zarar vermeden ve çevreyi kirletmeden büyüme; sıfır atık ise katı atıkların mümkün olduğu kadar geri dönüşüm yoluyla ekonomiye kazandırılıp yeniden kullanıma sunulması anlamına gelmektedir.

Şekil 1: Doğrusal ve Döngüsel Ekonominin İşleyiş Biçimi

Şekil 1’den de görüldüğü üzere, bugüne kadar egemen olan “doğrusal” ekonomi modeli “al-yap-kullan-at” ilkesiyle çalışmaktadır. Buna göre kaynaklar, girdiler ya da hammaddeler doğadan alınmakta, çeşitli yöntemler kullanılarak mamul madde haline getirilip piyasaya arz edilmekte, tüketiciler tarafından kullanıldıktan sonra da atılmaktadır. Sürdürülebilirlik kaygısı olmayan bu model daha çok kaynak tüketmekte, atıklar geri dönüştürülmediği için de çevreyi kirletmekte, tabiata zarar vermekte, kalkınmayı sürdürülemez hale getirmekte, yeryüzünün geleceğini tehdit etmektedir.

Yukarıda değinilen küresel ısınma, iklim değişikliği, tabiatın tahribi, yeryüzünde canlı hayatın devamı konusunda artan kaygılar gibi sebeplerle, çevre kirliliğinin azaltılması ve sürdürülebilir kalkınmanın başarılması amacıyla başlayan arayışların sonucu olarak gündeme gelmiş olan döngüsel ekonomi ise, doğrusal ekonominin aksine daha sorumlu bir “tasarım-üretim-dağıtım-tüketim-toplama-geri dönüşüm” modeli olup, daha az kaynak kullanmayı, daha az tüketimi, atıkları geri dönüştürüp tekrar kazanmayı ve yeniden kullanmayı hedeflemektedir.

Şekil 2: Döngüsel Ekonominin İşleyişi ve Geri Dönüşüm

Döngüsel ekonomiden beklenen faydaların kısaca kirliliğin azaltılarak daha sağlıklı bir gezene kavuşulması; doğal kaynakların kullanımı üzerindeki baskının azaltılması; iklim değişikliğine yol açmayacak şekilde karbon emisyonlarının azaltılması; yeni iş imkânları ve yaşanabilir dünya yaratılması şeklinde sıralanması mümkündür. Şekil 2’de görsel olarak özetlenen döngüsel ekonominin işleyişini sağlamaya dönük ilkeler, her biri R harfi ile başlayan 8 İngilizce kavramla şu şekilde özetlenebilir:

Döngüsel Ekonominin İlkeleri

R1: Refuse (Reddet): Ürünün işlevinden vazgeçerek veya aynı işlevi farklı bir (örneğin dijital) bir ürünle sunarak, ürünü gereksiz hale getirmek.

R2: Rethink (Yeniden düşün): Ürünün kullanımını daha yoğun hale getirmek (yeniden kullanım, paylaşım, çok işlevli ürünler sunma yoluyla).

R3: Reduce (Azalt): Daha az doğal kaynak ve malzeme tüketerek ürün imalatı veya kullanımında verimliliği artırmak.

R4: Re-use (Yeniden kullan): Hâlâ iyi durumdaki (atık olmayan) ürünü tasarlandığı amaç için yeniden kullanmak.

R5: Repair (Tamir et): Arızalı ürünün orijinal işlevi ile kullanılabilmesi için tamir ve bakımını yapmak.

R6: Refurbish (Yenilemek): Eski bir ürünü restore edip güncel hale getirmek.

R7: Remanufacture (Yeniden üretmek): Atıl ya da ıskartaya çıkmış bir ürünün parçalarını aynı işleve sahip yeni bir üründe kullanmak.

R8: Repurpose (Başka bir amaca uygun hale getirmek): Artık ya da atıl bir ürünü veya parçalarını farklı işlevlere sahip yeni bir üründe kullanmak.

Dünyada ve Türkiye'de Katı Atık Yönetimi

Sürdürülebilir kalkınma ve döngüsel ekonomi konusunda henüz yolun başında olduğumuz söylenebilir. Zira döngüsel ekonominin başarılabilmesi, en başta katı atıkların geri dönüşüm yoluyla toplanıp ekonomiye başarılı bir şekilde yeniden kazandırılmasını gerektirmektedir. Bugün dünya çapında ortalama plastik atıkların sadece yüzde 9’u geri dönüştürülürken, bu konuda karnesi en iyi durumda olan ülkeler, %13 civarında bir geri dönüşüm oranıyla Hindistan, Çin ve AB üyesi OECD ülkeleridir. Plastik atıkların genel olarak en büyük kısmının katı atık depolama alanlarında (çöplüklerde) toplandığı, Asya ve Avrupa ülkelerinde bu atıkların daha çok yakılarak yok edildiği, her halükârda bütün dünyada genel olarak plastik atıkların bugün kötü yönetildiği anlaşılmaktadır. Katı atık depolama alanında biriktirme konusunda Kanada, ABD ve OECD üyesi Amerika ve Okyanusya ülkeleri başı çekerken, kötü yönetim konusunda önde gelen ülkeler Afrika ülkeleridir.[2] 2020 yılı itibariyle yerel yönetimler düzeyinde katı atıkların başarılı yönetimi konusunda dünyada %67,1 ile Almanya başı çekmektedir. Bu ülkeyi %59,7 ile G. Kore, %59 ile Avusturya ve %56,8 ile Hollanda izlemektedir. Batı Avrupa ülkelerinde katı atık geri kazanım oran %50 dolayında, İngiltere’de ise %42,9’dur. Dünyanın geri kalanı bu oranların çok daha altında bulunmaktadır.

Çevre bilinci giderek artıyor olsa da Türkiye'nin de bu konuda kat etmesi gereken çok uzun bir yol vardır. Her şeye rağmen başta Konya, Kayseri ve Samsun olmak üzere yerel yönetimlerin döngüsel ekonomi uygulamaları konusunda çabaları dikkat çekicidir. Nitekim Konya Büyükşehir Belediyesinin son yıllarda geliştirip yürürlüğe koyduğu Sıfır Atık Platformu ve Bilgi Sistemi, Sıfır Atık Yönetim Sistemi Planı, Çevre ve Sıfır Atık Festivali, İklim Şurası, Çevre Eğitimi Projesi Değerlendirme ve Planlama Çalıştayı ile yukarıda atıfta bulunulan Temiz Üretim, Yeşil Mutabakat ve Sürdürülebilir Atık Yönetimi Çalıştayı takdire değer girişimlerdir.

Son olarak vurgulamak gerekir ki, gerek Türkiye'de ve gerekse dünyada çevre kirliliğinin önlenmesi ile döngüsel ekonomi ve sürdürülebilir kalkınmanın başarılabilmesi için insan-insan ve insan-tabiat ilişkilerinin topyekûn gözden geçirilmeye ihtiyacı vardır. Az ile yetinip ihtiyacı kadar tüketmeyi, fazlasını muhtaçlarla paylaşmayı öngören “kanaat ekonomisi” anlayışı ve doğayı kendimize bir rakip olarak değil atalarımızın mirası, üzerinde çocuklarımızın ve torunlarımızın hakkı olan Allah’ın bir emaneti olarak gören bir zihniyet bu açıdan son derece önemlidir. Bu bağlamda sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması için yapılması gerekenler şu şekilde sıralanabilir:

Yapılması Gerekenlere İlişkin Öneriler

-Küresel düzeyde iklim değişikliği ve çevre sorunlarıyla mücadele ve sürdürülebilir kalkınma konusunda daha sıkı bir işbirliği ve dayanışmaya gidilmesi,

-Ulusal düzeyde kitle iletişim araçları, medya ve sosyal medyayı da kullanarak bu konularda farkındalık yaratmaya dönük etkinliklerin yoğunlaştırılması,

-Yerel yönetimlerin döngüsel ekonomi konusunda daha duyarlı olmalarının sağlanması, atık yönetimi ve geri dönüşüm kapasitelerinin artırılması,

-Çevre dostu yöntemler benimsemiş olan, bu konuda çevreye güzel örnek teşkil eden kişi ve kuruluşların ödüllendirilmesi, örnek uygulamaların topluma tanıtılması,

-İş dünyası ve yerel yönetimlerin bu konularda proje geliştirme ve uygulamaya teşvik edilmesi,

-Sürdürülebilir kalkınma, çevre, yeşil ekonomi ve döngüsel ekonomi konusunda seminer, konferans, panel, sempozyum vb. bilimsel toplantıların düzenlenmesi, bu tür faaliyetleri düzenleyen kuruluşların desteklenmesi,

-Çevre kirlenmesi, doğal kaynakların tükenmesi, iklim değişikliğinin kaçınılmaz sonuçları bu konularda bireysel ve toplumsal yükümlülüklerimizin eğitim müfredatına dâhil edilerek, ilkokuldan itibaren bu konuda daha bilinçli nesillerin yetiştirilmesi,

-Çevre koruma, geri dönüşüm ve katı atık yönetimi konusundaki yasal düzenlemelerin gözden geçirilip yenilenmesi, güncellenmesi, iyileştirilmesi,

-Üniversiteler bünyesinde çevre koruma, küresel ısınma ve iklim değişikliği, sürdürülebilir kalkınma, yeşil ekonomi ve döngüsel ekonomi üzerinde yoğunlaşacak kürsü ve araştırma merkezlerinin kurulması,

-İsraf ve savurganlığın önlenmesi, tasarruf, kaynakların etkin kullanımı ve doğayı bize emanet olarak gören bir anlayışın, bakış açısının, yeni bir epistemoloji ve zihniyetin egemen olması için devlet ile sivil toplumun işbirliği içinde çalışması.

[1] TÜBA-Temiz Üretim, Yeşil Mutabakat ve Sürdürülebilir Atık Yönetimi Çalıştayı | Türkiye Bilimler Akademisi (tuba.gov.tr)

[2] https://www.oecd.org/newsroom/plastic-pollution-is-growing-relentlessly-as-waste-management-and-recycling-fall-short.htm

Mustafa Acar Sa, 03/28/2023 - 10:11

DÜŞÜNCE

Yeni yorum ekle

Yassak

Kenan Kaya — Mon, 20 Mar 2023 05:58:46 +0000

Yassak

Türkiye’de bütün şehirlere merdiven altımsı üniversitelerin açılması, yetkin ve yeterli sayıda öğretim üyesi bulunmaması, bölüm ve kontenjanlardaki plansızlık, eğitim programlarındaki kalitesizlik, rektör-dekan atamalarındaki keyfilikler gibi bir sürü etmen mezun kalitesini epey düşürmüştü. Akademi genel bir laçkalaşma yaşıyordu zaten. 2020’de buna bir de pandemi eklendi. Pandemi döneminde eğitim alamayan ve çakma online sınavlarla ders geçen üniversite öğrencileri yavaş yavaş mezun olmaya başladılar. Eğitimsiz doktorlar, mühendisler, hukukçular, öğretmenler, hemşireler gibi pek çok yetersiz meslek erbabı üzerinden pandeminin etkisini en az on yıl uzattık.

Pandemi sürecinde Türkiye’de eğitime 540 gün (16 Mart 2020’den 6Eylül 2021’e kadar) ara verildi. TEDMEM Koordinatörü Dr. Sabiha Sunar bu süreyi “Eğitim tarihinde bugüne kadar yaşanan en büyük aksaklık” olarak tanımlıyor. Halbuki gelişmiş pek çok ülkede bu süreç sadece üç ay sürdü. Sonrasında eğitimi devam ettirmeyi birinci öncelik haline getirdiler. Sağlık personelinin hemen ardından öğretmenleri, üniversite hocalarını, eğitim çalışanlarını ve öğrencileri aşıladılar; fabrikaları kapattılar fakat (maske, mesafe, havalandırma, hijyen tedbirleriyle) eğitimi devam ettirmekte direndiler. Kısa süren eğitim kayıplarını telafi edecek programlar uyguladılar. Yaşadıkları günden ödün verdiler fakat yarınlarından (yani eğitimden) ödün vermediler.

Bizse ilk olarak eğitim kurumlarını kapattık. En son eğitim kurumlarını açtık. (On milyonlarca öğrencinin ve eğitimcinin iki yıla yakın bir süreçte yaşadığı psikolojik kayıplar bu yazının konusu değil. Pandemi nedeniyle motivasyonlarını kaybeden milyonlarca öğrenciyi yeniden kazanmak mümkün olmadı. Onlar kovit virüsü bulaşmadan kaybettiklerimiz. Bu açıdan yaşananın büyük bir yıkım olduğunu belirtmekle yetinelim.)

Gelişmiş ülkelerle aramızdaki tutum farkı çok açık. Eğitim, -hukuk ve insan hakları gibi- uygarlık düzeyiyle doğrudan ilintili bir kavram. Hepsinde geldiğimiz yer ortada. Demek ki ha bire “bizim medeniyetimiz” demekle medeni olunmuyormuş. Uygarlık lafla yürüyen bir peynir gemisi değilmiş…

Bütün dünyada, eğitimciler pandemiden ortak bir ders çıkardılar: “Online eğitim yüz yüze eğitimin yerini tutamaz. Sadece onu destekleyebilir.” Bu konuda yüzlerce araştırma yapıldı, binlerce makale yazıldı. Sağır sultanlar için bunu önemli bir not olarak buraya bırakalım.

Gelelim bugüne… 6 Şubat 2023’te büyük bir acı yaşandı. 11 ili etkileyen iki büyük deprem. On binlerce can ve yüz milyarları bulan ekonomik kayıp. Türkiye’yi ıslak bir havlu gibi sıkıp suyunu çıkaran rantçılığa dayalı inşaat ekonomisinin, imar affı gibi popülist uygulamaların, kamuda ve belediyelerdeki torpilin, kayırmanın, rüşvetin, günü kurtarma plansızlığının ve tedbirsizliğin doğal bir sonucu olarak; depremin etkisi çok daha yüksek oldu. Yerli ve milli başarısızlığı; işi gücü bırakıp yardıma koşan, kalbi güzel yurdum insanı; ötekileştirilen sivil sivil toplum (ikinci sivil yazım yanlışı değil), yardıma gelen dış güçler telâfi etmeye çalıştı.

Ülke genelinde yaşanan en önemli sorun olan liyakatsiz (kullanışlı) kamu görevlileri, onların yukarıya sormadan iş yap(a)mama sorunu, mülakatla iş verilen yandaşlar, iş bilen bürokrat ve teknokrat eksikliği doğal afeti helak eden bir kadere dönüştürdü. Düşünün, felaketin üçüncü günü, Kızılay elindeki çadırları sattı. Yaşanan acil müdahale krizi, koordinasyonsuzluk, kronik vizyonsuzluk sonucu; kurtarılabilecek on binlerce insanın enkaz altında, soğuktan donarak, susuzluktan, açlıktan ya da yaraları zamanında tedavi edilemediği için öldü. Kurtulanlarınsa ne kadar yaşadığı meçhul. Hepsinin acısı içimizde… “Fakat ateş düştüğü yeri yaktı” diyorsanız yanılıyorsunuz.

Pandemide olduğu gibi ateşin düşmediği yerleri de yakması ve acının hiç geçmemesi için elimizden geleni yapıyoruz. Bu seferki kahramanımız, -merkez bankası gibi kâğıt üstünde bağımsız olduğu iddia edilen- YÖK. Cumhurbaşkanı depremle ilgili ilk kararında açıklamıştı: “üniversiteleri tatil ediyoruz”. Ve bir süre sonra bağımsız YÖK başkanı ülkedeki bütün üniversitelerde yüz yüze eğitimi yasakladı. YÖK’e bağlı bile olmayan KYK yurtlarını depremzede vatandaşlarımıza açmak bahanesiyle, üniversiteler tatil edildi. Akademiyi ve öğrencilerini gözetmesi geren YÖK üstüne vazife olmayan otelcilik faaliyetlerinin uzantısı haline getirildi.

Konuya önce depremzede vatandaşlarımızın gözüyle bakalım: Kamunun binlerce misafirhanesi, eğitim merkezi, orduevi, polisevi, öğretmenevi varken, turizm ülkesi olan ülkemizde oteller ölü sezonda ve boşken, ülke genelinde yüzbinlerce boş tesis, kiralık ev, yazlık v.s. varken… Neden önce bütün bu imkanlar yerine KYK yurtlarını boşaltıyorsunuz? Depremzede vatandaşlarımızı buralara layık görmüyor musunuz? (Geleneksel yaşama bağlı ve aile yapısı güçlü bir ülkede; depremzede aileleri kız-erkek diye ayrılmış yurtlara karma şekilde tıkmak, ranzalarda yatırmak; birbirini tanımayan, farklı yaş ve cinsiyetlerde insanlara aynı banyoyu, tuvaleti kullandırmak ne kadar akıllıca bir planlama olabilir? Siz depremzede olsanız ailenizle gidip o yurtlarda kalmak ister misiniz? Bunu parantez içi bir soru olarak bırakalım.)

Dönelim YÖK başkanının açıklamasına: Üniversite öğrencilerinin yaklaşık %15’i deprem bölgesindenmiş. Dönem arasında ailesinin yanındayken depreme yakalanan bu gençlerimiz için üniversitesine geri dönmekten daha büyük bir rehabilitasyon olabilir miydi? İyi planlanmış bu zekice kararla(?) onlar da bu şanslarını kaybettiler.

Üniversite eğitiminin derslerden ibaret olmadığını; uygulamalar, stajlar, akran öğrenmesi, sosyal etkinlikler, konferanslar, sempozyumlar, kulüp faaliyetleri gibi birçok bileşenden oluştuğunu bilmeden mi yönetiyorsunuz üniversiteleri? Siz hiç üniversite öğrencisi olmadınız mı? Hiç arkadaş muhabbeti yapmadınız mı sabahlara kadar? Siz hiç âşık olmadınız mı efendim? Onlar da mı online olacak? Bu fiilen kapatma değil de nedir?

Olmaz ya, bütün bunlara rağmen, depremzede vatandaşlarımız için yeteri kadar kalacak yer temin edilemediğini ve Gençlik Spor Bakanlığının kendine bağlı KYK yurtlarını depremzedelere açmak mecburiyetinde kaldığını düşünelim. Üniversitelerin örgün eğitim programlarında şu an 5 milyon 964 bin 910 öğrenci okuyor. KYK yurtlarında kalan öğrenci sayısı ise 678 bin 763. Yani üniversite öğrencilerinin sadece %11’i KYK yurtlarında barınıyor. Bunun için ülkedeki bütün üniversitelerde hayat ve eğitim durdurulur mu?

Siz de biliyorsunuz ki gençlerimiz o yurtlarda zaten geçici bir süre kalıyor, sonra üç-beş arkadaş bir araya gelip ev tutuyor. Yurtları kapatsanız çoğu evlere, diğer arkadaşlarının yanına ya da özel yurtlara çıkacak. Bu imkânı bulamayanlar da olacaktır tabi. “KYK yurtlarında kalan öğrenciler, kalacak yer bulamamaları halinde derslere online olarak da devam edebilirler.” demek yerine; neden ülke genelindeki bütün üniversiteleri yüz yüze eğitime kapatıyorsunuz?

Öğrenciler evlerinde kalarak eğitim alsınlar diye küçük- büyük bütün illere fason üniversiteler açmamış mıydınız? Diyelim ki eviniz İzmir’de ve evladınız da İzmir’de bir üniversitede okuyor. Deprem 1100 km uzakta olmuş. Üniversite yerinde duruyor, hocaların hepsi görevlerinin başında. Öğrencileri eğitim görmek istiyor. Fakat derse gitmeleri YASSAK! Hem de bütün ülkede…

Cesur bir hoca gelin dese veya bir grup öğrenci kalkıp okula gitse, namuslu hocalar da gereğini yapıp derse girse… Üniversitede, üniversite eğitimi yapıldığı için ceza alacaklar. Garabete bakın…

Hadi onu da geçelim. Hiç mi tarih okumadınız? Yaşanan sosyal gerilimler ilk üniversitelerde patlak verir, bilmiyor musunuz? Hatta bırakın tarihi falan 28 Şubat sürecindeki baş örtüsü yasağı protestolarını, en son gezi olaylarını üniversite öğrencileri başlatmadı mı? Bu çocuklar “yassak” sevmiyorlar hala anlamadınız mı? Bilerek mi yapıyorsunuz bunu, ülkeyi germek mi istiyorsunuz? Yoksa tam da bu nedenle, bir araya gelmesinler diye mi tatil ediyorsunuz üniversiteleri? Kimse demokratik protesto hakkını kullanmasın diye; maçları seyirciye yasaklamayı teklif eden bir zihniyet, aynı nedenle üniversiteleri öğrenciye yasaklamaz mı?

Bu kararının satır arası mesajını okumakta, göstergelerini çözmekte gerçekten zorlanıyorum:

Yıkılan binaları gördünüz, şimdiye kadar yüz yüze eğitim veren hocalarının, onların yetiştirdiği mühendislerinin, mimarların, denetimcilerin, müteahhitlerin durumu ortada. Onları daha iyi yetiştirmek yerine, nasılsa daha kötüsü olamaz mı demek istiyorsunuz?

Yoksa pandemiden beri ha bire okullarını tatil ettiğiniz bu çocuklarımızı eğitim zayiatı olarak görüp başka bir gezegene falan mı göndermeyi planlıyorsunuz?

Pandemi gibi bu deprem de her yere yayılsın ve bitmesin mi istiyorsunuz? Depremin yıkamadıklarını da siz mi yıkmak istiyorsunuz?

Neden ülkedeki bütün üniversite öğrencilerini böyle bir sosyal ve psikolojik depreme tabi tutuyorsunuz?

Zaten kötü zemine dikilmiş demirsiz binalar haline gelen eğitimi neden ha bire sallayıp duruyorsunuz?

Gerçekten bilmek istiyorum:

Bundan besleniyor musunuz, cahil bir toplumu yönetmek daha mı kolay oluyor?

Kenan Kaya Pt, 03/20/2023 - 08:58

Yeni yorum ekle

Nikaragua Mektubu ya da Çağrışımlar Müzesi

Dinçer Ateş — Sun, 19 Mar 2023 14:31:10 +0000

Nikaragua Mektubu ya da Çağrışımlar Müzesi

“düşünür bir denizci, kaf diyarının,
uzak sisli bir ülkenin sahillerini
bir halatın üstüne oturmuş, tüttürürken piposunu.” (ruben garcia dario)

bugün bahçede çiçekleri suluyordum şair dostum. şiir konuşmak için iki nikaragualı genç ziyaret ettiler beni.

nikaragua'yı hep merak ederdim. kara gün dostu anlamında ispanyolca. fakat yukarı öveçler gibi söyleniyor. oysa bu iki gualı genç öveçlerde arıyor benim nikara'da bulmak istediğim kaderi. newyork üniversitesinden ankara'ya akan iki kara macera. burada sekiz aylık prematüre bir hayat vereceğiz onlara. benim içinse ağrıyla başlayıp mezarlığa uzanan bir küvözden başka nedir ki ankara?

newyork’a gitmiştim dedim fakat gökdelenlerini hiç görmedim. yeni york hani şu en sevdiğimiz şelale niagara'nın memleketi. nasıl söylemiştin sen şair dostum "niagara'dan bir akşam üstü salınmak aşağıya". evet korkunç zevklidir şairlerin ölümü. orhan veli de zarifoğlu da bilirdi bunu fakat bilemedi fazıl hüsnü dağlarca. güzel kadınların ve şairlerin yaşlılığı büyük kepazelik. düşünsene ne büyük bedbahtlık doksan yaşında görmek marilyn monroe'yu. uçurum bu işte bir şelalesi eksik. ayrıca ne şelale ne de uçurum adı değilmiş niagara. bir nehir adı. uzun temiz ve berrak. tıpkı ikimizin nehri neretva gibi. ah neretva soylu dul ablamızın. bir kez daha gitsek ya mostar'a. eğer ölünce suda yakılsaydı bizim de bedenlerimiz isterdim götürsünler beni neretva'ya. bak kopardık yine tesbihin ipini.

newyork york diyorduk. yeni foça gibi bir modern rezillik. york. hatırla hani şu iskoç dostumuz william wallace'un -braveheart filminde- kara bir kış günü bir karabasan gibi yatakta bastığı york dükünü. uzun bacaklı saksonyalılar fitne fesat götürüp delikanlı apachelerden aldıkları niagara'nın eteklerine kurmuşlar york'u. ve buradan devam etmiş fundamentalizmin faşizmin kapitalizmin zincirleri. okyanus boyunca aç bırakılan pitbullar ısırdı kızılderili atasözlerini. kahraman falan değildi kristof kolomb gibileri. kızıl derili dostlarımıza medeniyet götürmeleri ıraklılara demokrasi götürmeleri gibi. burada başlamış elektrik işkencesi. ilk santrallerini buraya kurmuş nikola tesla. hırvatların elektriğini de sevmedik kravatlarını da. hadi ordan diyebilirdik olmasaydı pencala dolma kalemleri zagrep radyosu ve dubrovnik dilberleri. bak yine dağıttık mevzuyu. hâsılı kötülüklerle bozuldu modern dünyanın şirazesi. şiirimiz bunun hikayesi.

afro-latin gülüşünüz ne içten kara teniniz ne sıcak sizi kaldırıp buraya kadar getiren arama hevesiniz ne saygıdeğer dedim onlara. bendeniz aramaktan vazgeçtim dedim okudukça kavavis'in “başka bir şehir bulamazsın” dizelerini. çok severim dedim nikaragualı gençlere hemşehrimiz ruben garcia dario'nun dizelerini. evet deniz eksiktir burada fakat bakın ankara'dadır onun bütün grileri ve sisleri. hem deniz bu kadar gamı kaldırmaz. fakat emaneti kabul etmeyen dağlar kaldırabilir ankara’da insan illetini. ruben iki garcia'dan biri. lakin her garcia deyişte anmak lazım garcia lorca'nın aşk(ın) asaletini. bir yere işgalci değil de misafir olarak gitmeleri için zorla okutmalı lorca’yı bütün ispanyollara. bir kez daha anmak lazım lorca'nın can dostu pablo neruda'nın ispanyolca şiirlerini. en çok da cancion desesperada'sını. ve bir shakspire oyunundan çıkardığı şiir gibi kaderi. pablo neruda. sırf bu isim bile şair yapabilirdi birini.
dilin şişmiş senin der gibi gülümseyerek gittiler şaşkın siyah gözlerinin arasından görünen beyaz dişleriyle. oysa ankaralılara susmayı öğrenmiştim. söyleyecek sözlerim vardı onlara daha.

Dinçer Ateş Pa, 03/19/2023 - 17:31

DÜŞÜNCE

Yeni yorum ekle

Deprem ve İnsanlık

Ali Şafak Balı — Mon, 06 Mar 2023 08:57:38 +0000

Deprem ve İnsanlık

GİRİŞ

Arkasında çok büyük travma bırakacak bir yıkımla karşı karşıya kaldık. Nedenleri, etkisi, sonuçları pek çok farklı biçimlerde değerlendirilebilir. Fiziki/maddi boyutlarını değerlendirmeyi uzman bilim insanlarına bırakıyorum. Bu yazıda çok temel düzeyde ve sınırlı ölçüde meselenin mana boyutuna odaklanmayı düşünüyorum. Başka söyleyişle, insan ve değeri perspektifinden bazı hatırlatmalar yapmaya gayret edeceğim.

Çünkü, her ne olursa olsun, hala dünyevî bir avantaj uğruna sürekli bir saldırı / savunma refleksiyle hareket edenlerin, yaşadığımız "şey"in gerçekliğini tam olarak kavrayabildiklerinden derin şüphe duyuyorum.

DEPREM GERÇEĞİ VE İNSANLIKLA SINAVIMIZ

Bilimsel bakışla deprem bir doğa olayıdır. Zamanı bilinememekle birlikte, yeri ve şiddetine ilişkin bazı öngörülerde bulunulabilmektedir. Önleyebilmek konusunda henüz bir teknoloji mevcut değildir, ancak yıkıcı etkilerini asgariye indirmeye yönelik bazı tedbirlerin alınabilmesi mümkündür. İşte tam da bu noktada insanın değeri konusu ön plana çıkmaktadır.

Eğer bir coğrafyada insan hayatına mal olabilecek türden riskler varsa, insana değer veren, insan yaşamını önceleyen bir sistemin (hukuk, devlet, siyasi rejim, iktidar) bu riskleri mümkünse tamamen kaldırması, değilse yerleşim yeri planlamasına ve inşaatlara izin/onay/ruhsat verme konusunda azami dikkat göstermesi, olabilecek en güvenli yaşam imkanının oluşturmasını sağlaması beklenir.

Bu, bir devletin ve yöneticilerinin o ülkede (özellikle coğrafyada) yaşayanlara karşı en asgari düzeydeki siyasi ve hukuki yükümlülüğüdür. Ancak sadece resmi sıfatı haiz olmak dolayısıyla yükümlülüğü bulunanların değil, o ülkede / coğrafyada yaşayan herkesin de kendisi ve ailesi başta, birlikte yaşadığı tüm insanlara karşı bu konuda ahlaki bir sorumluluğa sahip olduğunun bilincinde olması gerekir.

Bu perspektiften bakıldığında, Kahramanmaraş ve sonrasındaki Hatay merkezli depremlerin açtığı yaraların, sadece yıkılanın yerine yenisini koymakla, hukuken sorumlu olanlardan hesap sormakla (tabii ki bunlar eksiksiz yapılmalıdır) tedavi edilebileceği söylenemez. Sorun daha derindedir ve içerisinde, meydana gelen yıkım ve maddi kayıplardan çok daha büyük bir tehlike barındırmaktadır...

Bu sorun, her birimizin insan olmak vasfı ile sahip olduğumuzu düşündüğümüz ve kendimiz dışındakilere verdiğimiz "değer" ile ilişkili bir sorundur. Sorunun, deprem felaketiyle açığa çıkmasında az ya da çok, doğrudan ya da dolaylı payımız olduğu gibi, iyileş(tir)me sürecinde de her birimize önemli görevler düşmektedir. Bununla birlikte, depremlerin yıkıcı sonuçları ve sonrasındaki olumlu / olumsuz tüm yaşananlar gösteriyor ki, çoğumuz böyle bir sorunun farkında bile değiliz. Oysa, bu sorunu çözmeden velev ki, yıkılan binaların yerine daha iyilerini, daha sağlam ve görkemlilerini, şehirler yerine daha gelişmişlerini, akıllılarını yapsak, yıkımlardan hukuken sorumlu olan herkesi olabilecek en ağır biçimde cezalandırsak bile, depremler dolayısıyla, başta hayatını kaybetmiş olanların yakınlarına ve genel olarak insanlığa karşı insanî (vicdanî) borcumuzu tam olarak ödemiş olmayız. Ancak daha vahimi, bununla, ileride yine benzer felaketlerle karşılaşma ihtimalini de bertaraf etmiş olmayız. Benzerlerini aynı boyutlarda tekrar yaşamamak için maddi kayıpları gidermenin yanı sıra yitirdiğimiz insanlığımızı, insanî hasletlerimizi de yeniden diriltmemiz gerekir. Çünkü yitirdiğimiz bu değerlerin, yıkımın ve acının bu denli büyük olmasında çok önemli bir rolü vardır.

NEYİ, NASIL YİTİRDİK?

Son bir kaç yüzyıldır bilim ve teknolojinin gelişmesiyle ters orantılı biçimde insanî duygularda bir gevşeme olduğu aşikardır. Bir başka söyleyişle, insanlar arasında, toplumsallığın gereği olan birlik, beraberlik, dayanışma, yardımlaşma gibi duygular zayıflamış ve ancak belirli ve sınırlı (afet ve kriz dönemleri gibi) durumlara özgü (vakıf, dernek, sendika gibi) yarı- kurumsal mekanizmalara dönüşmüştür. Bu dönüşüm insanlar arasındaki sosyal ilişkilerin de (akrabalıktan, iş arkadaşlığına, komşuluktan, hemşehriliğe, cemaat ve dernek üyeliğinden, vatandaşlığa kadar) sevgi, saygı, sorumluluk, ödev bilinci gibi ahlakî değer yargılarından soyutlanarak, daha ziyade ortak çıkarlara dayalı mekanik ilişkilere evrilmesine yol açmıştır. Yani insanlar, zorunlu olmadıkça birbirleriyle dostluk, arkadaşlık, gönüldaşlık gibi kişisel (ikili) ilişkiler kurmaz olmuş, hatta ortak mekânlarda yaşamalarına rağmen selamlaşmaz hale gelmiştir.

Özellikle son yüzyılda, mega kentlerin kurulmasıyla, güvenlikli sitelerin, rezidansların inşasıyla birlikte insanlar arasında, başta ekonomik faktör olmak üzere pek çok başka (meslek, statü, ırk, cinsiyet, dil, din, mezhep, ideoloji vb.) göstergeye dayalı sınıfsal farklar da, yeniden ve fakat geleneksel kültürel ve etnik kimliklerden başka türlü, hukuki rasyonel bir zeminde kurulmuştur. Geleneksel toplumsal yapılardaki sosyal ilişki biçimlerinin neredeyse tümü ya ciddi biçimde şekil değiştirmiş (mekanik dayanışmadan organik dayanışmaya evrilmiş) ya da tamamen yok olmuştur (örn. tanrı misafirliği adeti, imece usulü). Günümüz toplumlarında, özellikle de büyük şehirlerde yaşayan insanların büyük çoğunluğu, birbirlerine karşı ahlakî ödev ve yükümlülük altında oldukları bilincini tümüyle yitirmiştir.

Bireyselleşme ve dolayısıyla yalnızlaşma olgusu artmış, akraba dahi olsa, insanlar birbirleri için karşılıksız bir şey yapmayı, birbirlerinin sıkıntılarına birlikte göğüs vermeyi, birlikte gülüp eğlenmeyi, birlikte dertlenmeyi unutmuştur. Öyle ki, insanlar, komşusu cenazesini defnederken düğünler, partiler yapmakta bir sakınca görmez hale gelmiştir.

Hâl böyle olunca hemen tüm ilişkiler, çoğu ekonomik temelli, çıkara dayalı profesyonel ilişkilere dönüşmüştür. Toplumsal ahlâk diye bir kavram nerdeyse hiç kalmamış, yerine, yeni toplumsal yaşam tarzlarına uygun, "birey ahlakı", "meslek etiği", "belirli mekan ya da durumda uyulması gereken kurallar" vb. isimlerle adlandırılan, akli-hukuki normlar geçmeye başlamıştır. Böylelikle kendisini diğerine karşı ahlaken (vicdanen) sorumlu hissetmeyen insanlardan oluşan toplumda, işini, ilişkilerini, ticaretini, alışverişini yasa, kararname, yönetmelik, yönerge, genelge, tebliğ vb isimlerle anılan düzen kurallarına uyarak (ya da uydurarak) sürdürenlerin ayrıca, ahlaklı, dürüst, güvenilir olup olmaması çok da umursanmaz olmuştur.

Bu umursamazlık karşılıklı olunca, insanlar daha büyük kazançlar, daha yüksek refah, daha iyi statü, daha yüksek mevkiler elde etmek için kıyasıya yarışır hale gelmişlerdir. İnsanlar arasındaki her türlü ilişki, çıkar ve rant üzerine kurulur olmuştur. Bu yeni toplumsal düzen anlayışına, devletin ve siyasetin de, izin vererek, görmezden gelerek, hatta ortak olarak destek vermesiyle insanın insan olarak değeri sıfırlanmış, herkes parası, makamı, mevkisi, konumu, statüsü kadar bir itibar elde edebilmiştir.

Özetle günümüz toplumlarında artık kimse sadece insan olduğu için bir değere sahip değildir, vatandaşlık statüsünden başlayarak, başta servet olmak üzere, toplum içinde işgal ettiği avantajlı / dezavantajlı konumlar insanların değerini de belirler olmuştur. İnsanlar (birey ya da örgütlü yapı olarak) bu itibarlı statüyü kaybetmemek için her türlü yola başvurur olmuştur. Her ortam ve şartta kendi değerlerini ön plana çıkaracak söylem ve eylem tarzını benimsemiş, bu konuda gerekirse birbirleriyle kıyasıya rekabet eder, hatta çatışır hale gelmişlerdir. İşte ülkemizin deprem gerçeğini bile bile, toplum olarak hazırlıksız yakalanmış olmamız ve bu denli büyük bir yıkım ve can kaybının ortaya çıkmasında, kendisinden, çıkarından başkasını düşünmeyen ülkemiz insanların, sorumsuzca davranışlarının rolü büyük olmuştur. Özellikle son yıllarda depreme dayanıklılık esaslarını düzenleyen yasal mevzuata uygun yapıldığı varsayılan bazı binaların yıkılmasına karşılık az sayıda diğer bazılarının ayakta kalması, yasalara riayet hususunda da insana saygı ve sorumluluk bilincinin ne denli önemli değerler olduğunu açık biçimde ortaya koymuş bulunmaktadır.

DEPREMLER SONRASI: ENKAZ ALTINDA İNSAN, ÜZERİNDE İNSANLIK ARAYIŞI

Deprem sonrasında, toplumun hemen tamamı gerçekten olağanüstü bir duyarlılıkla deprem bölgesine yardımcı olabilmek, yara sarabilmek için tüm imkanlarını seferber etmiş, ayni, nakdî yardım toplamış, çeşitli biçimlerde bölgeye ulaştırmış, pek çok kimse, gönüllü olarak fiilen yardıma koşmuştur. İlk anlarda, çok büyük bir şaşkınlık, telaş ve karmaşa yaşandığını kabul etmek gerekir. Çünkü pek çoğu bu konularda deneyimsiz insanların amatörce çırpınışları söz konusudur. Bu amatör ve samimi çırpınışların pek çoğunun motivasyonu, başka her mülahazadan önce, insani bir duyarlılıkla vicdani ödev duygusu olmuştur. İnsanlar hiç bir hesap yapmadan ellerinden geldiğince yardım götürebilmenin yollarını aramıştır. (İşte bu amatör ruh, daha başından itibaren iyi idare edilebilse, iyi bir organizasyon ve koordinasyon şemasıyla doğru yönlere kanalize edilebilse, bir yandan daha optimal bir faydaya dönüşme, öte yandan, koşulsuz dayanışma ve yardımlaşma duygusunun canlanmasına ve dolayısıyla insanlığın dirilişi ve şahlanışına vesile olabilecek bir potansiyele sahip bulunmaktaydı. Ancak maalesef böyle olmadı.)

Bu arada, devlet de tüm imkanlarını harekete geçirmiştir. İlk olarak, uluslararası yardımı da içeren 4. seviye alarm ilan edilmiş, AFAD ekipleri olabildiğince hızlı biçimde bölgeye sevk edilmiş ve sonrasında askeri kurtarma ekipleri, madenciler, itfaiyeciler de arama kurtarma çalışmalarına katılmak üzere bölgeye sevk edilmişlerdir.

Ancak depremin boyutları, bölgenin genişliği, devlet aygıtınının hantallığı ve bürokratik işleyişin yavaşlığı, ulaşım imkanlarındaki daralma, bölge içindeki kamu görevlilerinin, kurum ve araçların da depremden etkilenmiş olması gibi sebeplerle ciddi bir gecikme yaşandığı da herkesin malumudur. Devletin (kurumsal mekanizmaların tümünün) harekete geçmekte gecikmiş olmasına rağmen kendiliğinden organize olan gönüllüler ordusunun bölgedeki varlığı ve etkinliği devletin yetersizliğine ilişkin bir kanaatin oluşmasına yol açmıştır.

Gecikme nedeniyle, bölgeden gelen bilgilere göre (ki sonradan bizzat Cumhurbaşkanı tarafından itiraf edilmiştir) ilk üç gün bazı enkazlara hiç ulaşılamamış, bazılarında çalışmalar gerekli iş makinaları olmaksızın, yetersiz imkanlarla sürdürülmüştür. Dördüncü beşinci günden itibaren, iş makinalarının bölgeye sevedilmiş olması, yabancı arama kurtarma ekiplerinin de iştirakiyle daha etkin bir arama kurtarma süreci yürütülmüştür.

Bununla birlikte, devletin gecikmesine rağmen, başlangıçtan itibaren tüm süreci kontrol edebildiğine dair algı oluşturma çabasına girişmiş olması, özellikle bölgedeki başta mağdurlar olmak üzere yardım için orada bulunan tüm sivil toplum örgütleri ve gönüllülerinin tepkisini çekmiş ve "devlet nerede" sorusunun yüksek sesle dillendirilmesine yol açmıştır. Bunun üzerine, devlete ve / veya iktidara karşı bir karalama kampanyası yürüten muhalif cephe bu fırsatı ganimet bilerek, derhal karşı propagandaya başlamış, felaketin zaten büyük olan boyutunu daha da abartarak, iktidarın yetersiz kaldığını gösterme yarışına girişmiştir. Bu noktada, ilginçtir ki, iktidarın savunması da, "asrın felaketi" nitelemesi yapmak suretiyle, felaketin büyüklüğüne sığınmak olmuştur.

Bunun üzerine, başlangıçta sadece insanî / vicdanî duygularla spontane biçimde ortaya çıkan yardımlaşma ve dayanışma hareketi, bölgede karşısına çıkan siyasi çekişme dolayısıyla önce irkilmiş, sonra yavaş yavaş duruma uygun vaziyet almaya başlamış, yani tarafını seçmiş ve ona uygun hareket etmeye başlamıştır.

Bu kapsamda, örneğin resmi ve sivil yardım kurum ve kuruluşları, yine resmi ve sivil, yerli ve yabancı arama kurtarma ekipleriyle ve lojistik faaliyetlerini yürütenler arasında gizli açık rekabet ve çekişmeler gözlenmiştir. Süreç boyunca iktidar ve muhalefet, taraftar ve yandaşları sürekli kendilerine avantaj elde edecek, konumlarını muhafaza ya da tahkim edecek bir anlayışla hareket etmeye başlamışlardır. Yazılı ve görsel medya da bu siyasi gerilimi körükleyen bir tarafgirlikle haberler yapmıştır. Yine aynı amaçla sosyal medya da etkin biçimde kullanılmıştır.

Bu meyanda, örneğin, muhalif cephenin, devlete güvensizlik algısını körükleyerek, kamu adına yardım toplayan kurumlar yerine sivil toplum, özellikle de Ahbap derneğini öne çıkarma gayretine karşılık iktidar da tüm yardım organizasyonunun AFAD ve Kızılay koordinatörlüğünde yapılması gibi bir yönlendirme yapma gereği duymuştur. Doğaldır ki, her iki tarafın sempatizanları da sosyal medya başta, her türlü vasıta ile bu çatışmayı alevlendiren bir yaklaşımı tercih etmişlerdir. Hatta bir ara iş öyle bir noktaya gelmiştir ki, arama kurtarma faaliyetlerine sekte vurmasına rağmen sosyal mecralarına kısıtlamalar bile getirilmiştir.

FELAKETİN TELAFİSİ ZİHNİYETİ

Devlet, tüm unsurlarıyla bölgeye ulaşır ulaşmaz bir taraftan arama kurtarma çalışmaları, hasar tespitleri, yardımların organizasyonu gibi pek çok konuda daha organize bir çaba gözlenmiş, diğer taraftan da, bölgeye felaketin 3. gününde giden Cumhurbaşkanı tarafından ileriye dönük vaatler sıralanmış, en önemlisi de yıkılan binalar yerine derhal yenilerinin yapılmasına başlanacağı ve bir yıl içinde hak sahiplerine teslim edilerek mağduriyetlerin giderileceği dile getirilmiştir.

Sonrasındaki, depremle ilgili resmi yaklaşım ve faaliyetler önemli ölçüde, arama kurtarma faaliyetlerinin bir an önce tamamlanması, sağlık hizmetlerinin aksamadan sürdürülmesi, cenazelerin teslimi, defin hizmetlerinin yürütülmesi, kayıpların bulunması, beslenme, barınma ihtiyaçlarının giderilmesi gibi nerdeyse tamamı felaketin maddi zararlarının telafisine yönelik olmuştur.

Bu arada, depremde hasar alan mağazalara ve enkaz içindeki değerli eşyalara yönelik yağma eylemleri, güvenlik güçlerinin, özellikle polisin çok sert (insani olmaktan uzak, şiddet içeren) müdalaleleriyle kontrol altına alınmak istenmiştir.

Bundan başka, depremzedeler için, hak sahipliği, barınma ihtiyaçlarının karşılanmasında öncelik gibi hususların belirlenmesinde de mülk ve servet sahipliği gibi maddi hususlar ön plana çıkarılmıştır. Örneğin, depremzedelere kira yardımı yapılmasında deprem öncesi ev sahibi olanla olmayan arasında ayrım gözetilerek, ev sahiplerine daha yüksek (5 bin TL), kiracı olanlara daha düşük (2-3 bin TL) miktarda yardım yapılacağı öngörülmüştür. Yine geçici barınma imkanı sunacak koyteyner tahsisinde de mülkleri yıkılmış olanlara öncelik tanınacağı beyan edilmiştir.

Kalıcı konut yapımı konusunda da, resmi açıklamalardan anlaşıldığı kadarıyla yıkılan konut ve daire sayısı baz alınmak suretiyle projelendirme yapılacağı, yani yeni konutların da deprem öncesinde zaten konut sahibi olanlara tahsis edileceği öngörülmüştür.

Sözün özü, deprem felaketinin durumlarını eşitlediği, başka söyleyişle, sosyal sözleşme teorisyenlerinin "tabiat hali" diye nitelediği bir duruma getirdiği insanlara, salt insan olmalarından dolayı değil, deprem öncesi sahip oldukları servet, konum ve statüleri ölçü alınarak yardım edileceği izlenimi verilmiştir.

Bunlardan daha vahim bir iddia ise, arama kurtarma çalışmalarının ilk anlarında belli bazı mülahaza ve emirlerle bazı adreslere öncelik tanındığına ilişkindir.

Ezcümle, depremin izlerinin bir an önce silinmesi kaygısıyla daha tüm cesetler çıkarılıp usulünce defnedilmesine fırsat verilmeden, yani insanlar yakınlarının cansız bedeninin çıkarılması için enkaz başında nöbet tutarken, enkazların (iddialara göre parçalanmış cesetlerle) kaldırılmaya başlanması ve eş zamanlı yeniden inşaya girişilmesi, elbette bir taraftan insanların kayıplarının bir an önce giderilmesine yönelik bir anlayışı içermektedir ama bu aynı zamanda onların acılarına, yürek yangınlarına bigane bir anlayışın, yani insanı önemseyen ama insanlığı ıskalayan bir zihniyetin de yansıması olarak okunabilmektedir.

SONUÇ YERİNE: SOMUT BİR ÖRNEK

Bu yazıya bir sonuç yazmayacağım. Onun yerine, son satırlarını kaleme aldığım gün medyaya düşen bir haberi yorumsuz paylaşacağım. Sonuç yazmayacağım çünkü yazacağım hiç bir sonuç söylemek istediğimi aşağıda okuyacağınız haber kadar çarpıcı ve somut kılamazdı. Habere konu olayın münferit olduğunu tabii ki biliyor ve genele teşmil etmiyorum. Ama bu münferit olayın failiyle (kimliği, konumu, statüsü, görevi), eylemiyle (depremzedelerin haklarının gaspı, hırsızlık, güveni suistimal) ve söylemiyle (kuşlara dair sosyal medya paylaşımı) kaygı duyduğum ve dile getirmeye çalıştığım sorunun ne denli derinlere nüfuz etmiş olduğunu gösteren somut bir örnek olduğu da inkar edilemez...

Haber şöyle:

Depremzedelerin yardım malzemelerini evine götürdüğü [çaldığı] iddia edilen emniyet müdürü açığa alındı
Tekirdağ Valiliği, Kahramanmaraş merkezli depremlerin ardından Gaziantep’in Islahiye ilçesinde görevlendirilen ve görev bitimi depremzedelere dağıtılan bazı yardım malzemelerini resmi otobüse yükleyip evine getirdiği iddia edilen 4'üncü sınıf emniyet müdürü Y. I.'nın açığa alındığını ve adli kontrolle serbest bırakılmasına itiraz edildiğini açıkladı.
05.03.2023 - 15:05 TEKİRDAĞ (DHA)
Kahramanmaraş merkezli meydana gelen ve 11 ili etkileyen büyük depremlerin ardından Tekirdağ İl Emniyet Müdürlüğü, Gaziantep’in İslahiye ilçesinde görev yapmak üzere çevik kuvvet personeli görevlendirdi. Personelin başında bulunan 4’üncü sınıf emniyet müdürü Y. I., görevlerini tamamlayıp 26 Şubat'ta Tekirdağ’a dönerken iddiaya göre, depremzedeler için gönderilen yardım malzemelerini resmi otobüse yükleyip, Tekirdağ’daki evine getirdi. Y. I.'nın durumu müdürlerine bildirildi. İhbar üzerine İl Emniyet Müdürlüğü, Y. I.'nın evine yakın kameraları inceleyerek, malzemeleri evine taşıdığını belirledi. Tekirdağ Cumhuriyet Başsavcılığı’ndan alınan izinle Y. I.'nın evinde yapılan aramada; 1 Jeneratör, 2 Büyük Çadır, 5 Siyah Renkli Ara ve Bağlantı Kablosu, 9 Şişme Yatak, 5 Uyku Tulumu, 5 Seyahat Çantası, 7 Bere, 2 Bot, 2 Yağmurluk Kaban, 5 Yağmurluk Üstü, 1 Yağmurluk Altı, 4 Küçük Çadır, 15 kilo Köpek Maması, 3 Elektirikli Isıtıcı ve Adet Kettle Isıtıcı ele geçirildi.
Gözaltına alınan Y. I., Asayiş Şube Müdürlüğü'ndeki işlemlerinin ardından adliyeye sevk edildi. Savcılık sorgusunun ardından tutuklanma talebiyle nöbetçi hakimliğe gönderilen Y. I., adli kontrol şartıyla serbest bırakıldı. Savcılık, Y. I.'nın serbest bırakılmasına itiraz etti. ...
"Bu arada Y. I.'nın deprem bölgesinden aldığı 2 kuşun kafes içinde fotoğrafını sosyal medya hesabından paylaşarak, 'Deprem ve zede kuşlarım' yazdığı görüldü."...

Ali Şafak Balı Pt, 03/06/2023 - 11:57

DÜŞÜNCE

Yeni yorum ekle

Deprem Manifestosu

Ramazan Yelken — Sat, 04 Mar 2023 07:21:57 +0000

Deprem Manifestosu

"Razı oldun yine göklerden gelene
Aldın mesajı boynun kıldan ince"

Ben bu mesajı almadım!.. Göklerden geldiğine de inanmıyorum. Bayağı yerden geldi. Gördüm, yaşadım çünkü...

Keşke bu duygulu ağıtta birazda, imar aflarından, müteahhitlerin hırslarından, denetim görevini rüşvetle satan yetkili bürokrasiden, inşaat rantiyecileriyle ensest ilişki içinde olan politikacılardan da bahsedilseydi.

Suçu yine Allah'a atarak unutup eski hayatımıza döneceğiz. 50 bin insan... çöp değil.. bunların aileleri nasıl yaşayacak... biz nasıl yaşayacağız? ...

İnanmak, sabır, tevekkül hiç ders çıkarmadan, hesaplaşmadan suçu Allah'a yıkıp sakince yola devam etmek anlamına mı geliyor? Bu biraz ilkel kabilelerin çözemedikleri olaylar karşısında teslim olup, korkunç tanrılarına tapınmalarına benzemiyor mu?

50 bin insan öldü ne sala var ne yas. 15 temmuz sonrası yer gök bütün bürokrasi yerinden oynamıştı. Şimdi hayat bildiği gibi akıp gidiyor. Bürokrasiden, politikadan bir tane koltuk boşalmadı. Çünkü her şeyden Allah sorumlu.

Allah bu kadar adaletsiz, acımasız ve bu kadar zalim olamaz.

Bunlar normal değil. Aklımızı başımıza almalıyız.

Ateş sadece düştüğü yeri değil hepimizi yakmalı, yakıyor aslında. Ya da eğer ders almazsak bir sonraki yakacağı biziz. Silkinmeliyiz. Bizi afyonlayan, vicdan, akıl, muhasebe ve sorumluluğumuzu kilitleyen bu ilkel din ve tanrı anlayışını terk etmemiz lazım. İman, sabır, tevekkül bu değil!..

Bu işin tek çıkış yolu var! Bu işi vicdan, akıl, ve hukuk çözer.

Hiçbir şey olmamış gibi yolumuza devam edemeyiz.

Bu acı tablonun inanan insanlar olarak akılcı bir açıklaması, vicdana dayalı bir muhasebesi ve hukuka dayalı bir hesaplaşması mutlaka yapılmalı. Tıpkı 15 Temmuz sonrası yaptığımızı yapmalıyız. Topyekûn bir silkinme, dayanışma ve mücadele. Sadece Mecliste yetmez her yerde, bürokrasinin her kademesinde komisyonlar oluşturmalıyız. Sorumluların, suçluların makamı ne olursa olsun acımasızca izini sürmeliyiz. Fetömetre gibi “afetmetre” oluşturmalıyız. Afet suçlarını kataloğ suçlar listesine almalıyız.

Aslında bütün binaların kitabına uydurulmuş kayıtlarında suçlular imzalarıyla duruyor. Bir kaç müteahhitin ötesine geçerek asıl işbirlikçilerine uzanmalıyız. Bütün yapacağımız bu arşivin dikkatle incelenerek kolluğa ve mahkemelere teslim edilmesi. Buna cesaret edemezsek imar barışı yaptığımız gibi, şu anki sessizliğin ilan ettiği "afet barışıyla" ıslık çalarak yolumuza devam ederiz. Ta ki gelecek felakete kadar. Gelecek felaketle de yine öncekilerden edindiğimiz "dini", "ahlaki" tecrübelerimizle baş ederiz.

Çünkü bizim baş etmemizi, "normalleşmemizi" sağlayan bir dinimiz, vicdanlarımızı rahatlatan coşkulu bir yardım seferberliğimiz, çok iyi geliştirdiğimiz enkazlardan coşkulu kutlamalarla ceset toplama becerilerimiz (sakın ola ki amatörce de olsa bir parçası olmaktan gurur duyduğum arama kurtarma ekiplerinin olağanüstü fedakarlıklarını küçümsediğim anlaşılmasın, keşke onlara ihtiyaç olmasa) ritüellerimiz ve bir an evvel unutmak için, delilleri karartmak için aceleyle bütün enkazları kaldırıp bilinmezliğe gömme el çabukluğumuz var.

Üstelik bütün bunları planlama ve koordinasyon, adalet olmadan, kendimize has bir kaos içinde yapabiliyoruz. Seller gibi akan yardımları nasıl oluyorsa hala ulaştıramadığımız ücralar oluyor. Afet sonrası dağıttıklarımıza yardım, bağış, sadaka diyoruz. Öyle ya bahşediyoruz! Oysa verdiklerimiz bizim yüzümüzden onların kaybettiklerinin karşılığı bile değil. Verirken de alırken de yeri göğü inletiyoruz. Göz yaşartıcı kampanyalarda daha önce fazlasıyla iç ettiğimiz külliyatlı miktarlardan kırparak bağışladığımız “büyük rakamlar” ekranlarda yankılanıyor. Yüksek sesle verdiğimiz için sesi çıkanları önceliyoruz. Sesi çıkmayanları, yutkunanları sessizliğe gömüyor, unutuyoruz. Allah’la baş başa bırakıyoruz. Aykırı sesi çıkanları da önce Allah’a sonra “ulul-emre” itaatsizlik ve isyanla suçluyoruz. Sonra hiç bir muhasebe ve hesap yapmadan tevekkülle "tanrıdan" gelecek bir sonraki buyruğu bekliyoruz.

Aynı yerlere aynı hızla derme çatma barınaklarımızı yapıp kaldığımız yerden bize verilen kırıntıların taksitlerini ödemeye devam ediyoruz.

Bu sefer böyle olmamalı... 50 bin insan... sayamadığımız kadar canlı... bütün ömrümüzü harcadığımız emeklerimiz... Bu sefer asla böyle olmamalı. Önce sakince durup düşünmeliyiz. İçi boş, göz boyayıcı acil eylem planlarını değil, yaraya dokunan gerçekçi, bilimsel, akılcı eylem planları yapmalıyız. Acele ile enkazları kaldırmak yerine uzun uzun bakmalı, incelemeli, delilleri toplamalı, hepimiz suçumuzu, suçluları tespit etmeliyiz.

Hatta enkazları bütün Türkiye görmeli!

Enkazlar niye kaldırılır? Aynı yere tekrar inşaatları dikmek için mi? Bu ne acele?

Buralara geziler düzenlemeliyiz, görmeyen kalmasın. Enkazlar arama kurtarmacılar için eğitim mekanları olmalı. Herkes en az üç gün, bir hafta çadır kentlerde sırayla becerileri doğrultusunda gönüllü destek çalışmalarına katılmalı. Hiç yapamayan çevre temizliği yapmalı. Enkazların bazılarını ibretlik anıt müze olarak gelecek kuşaklara saklamalıyız.

Sonra vicdan, akıl ve hukuk yoluyla derin bir hesaplaşmaya girişmeliyiz.

Ve son olarak dağın eteklerine çıkıp yıkılan enkaz kentlerimize bakıp "bir daha asla" diyerek yeni yerlere, yeni anlayışla, mütevazi sağlam evlerimizi, mahallelerimizi, şehirlerimizi yapmalıyız. Bunun mümkün olduğuna inanmalıyız. Gerekirse daha önce yapanlara bakmalıyız. İkinci Dünya savaşı sonrası bu yaşadığımız yıkımın kat be kat fazlasını yaşamış, dibe vurmuş Almanya’ya bakmalıyız.

İnsanlık tarihinin en büyük felaketi olan bu dünya savaşında yaklaşık 80 milyon insan öldü. Alan ve büyüklük ölçeğine göre yaklaştığımız zaman bu deprem için bu kadar yıkım ve 50 bin kayıp gerçekten çok çok büyük. Öte yandan Almanya’nın yıkımı karşılaştırılamayacak kadar büyüktü. “Her şeyiniz yıkıldı bittiniz artık” diyen Fransızlara Almanlar şu cevabı verdi: "Olsun.. Üniversitelerimiz var." Bizim üniversitelerimiz bu kadar kaliteli değil. Fakat her şeye rağmen her alanda yetişmiş az da olsa iyi bilim insanlarımız, doktorlarımız, mühendislerimiz vicdanlı ilahiyatçılarımız ve her alanda fedakar bir sivil insan gücümüz var. Onlarla acilen helalleşmemiz lazım çünkü; kalitesiz, muhteris, yetenek düşmanı makam tapıcıları tarafından saf dışı edilmiş, ötelenmiş ve küstürülmüş durumdalar. Sesleri çıkmıyor, çıksa da kulak vermiyoruz. Bürokraside sıkı ve gerçek bir liyakat, ehliyet politikasına geçmek ehil insanları hemen devreye sokacaktır.

Kısaca her şeyden önce, daha önce daha küçük çapta da olsa defalarca başımıza gelmiş bu olayın çok daha büyüğü ile karşı karşıya olduğumuzun çok ciddi bilincine varmamız gerekiyor. Ve dahi çok daha büyüğünün İstanbul’da bizi beklediğinin farkında olmamız gerekiyor. Zaten itiraf edemediğimiz bu gerçeği hepimiz biliyoruz fakat öğrenilmiş çaresizlik çukurunda unutmayı, ilkel toplumlar gibi kadere, tanrıya sığınmayı tercih ediyoruz.

“Cübbeli ilahiyat tartışmalarına” dalıyoruz. Oysa o Cübbelinin bu tartışmayı yürütmeye ilminin yetmeyeceğini biliyoruz. Çünkü o mülkiyetine aldığı tanrısına kendisine itaat etmeyenleri ispiyonlamakla meşgul. Bilmiyor ki Allah yerde ve gökte olan her şeyi layıkıyla bilendir. Ya da tam tersi aklı, izanı, bilimi bırakıp “cübbesiz komplo teorilerinin” peşinden gidip suçu “dış güçlere” atıyoruz.

Sonuç olarak önce gücümüze, aklımıza, ilmimize inanıp, uyanıp enkazların üstünde kötü ruhları kovmak için ıslık çalmayı bırakıp toptan bir seferberlik planı yapmalı ve kararlı bir şekilde uygulamaya sokmalıyız.

Cumanız kutlu olsun.

Ramazan Yelken Ct, 03/04/2023 - 10:21

Yeni yorum ekle

Yaşadığımız Son Depremler ve Bunlardan Çıkarılması Gereken Dersler

Mustafa Acar — Mon, 27 Feb 2023 17:05:15 +0000

Yaşadığımız Son Depremler ve Bunlardan Çıkarılması Gereken Dersler

2023 yılı Şubat ayı Türkiye tarihinin jeofizik ve tarihsel anlamda “kırılma” noktalarından biri olarak tarihe geçecek gibi görünüyor. 6 Şubat 2023 tarihinden beri yüzyılın depremleriyle sarsıldık, sarsılıyoruz. Önce 6 Şubat’ta Kahramanmaraş Pazarcık merkezli 7,7 ve Elbistan merkezli 7,6 şiddetinde depremler meydana geldi; o gün bugündür 7 binin üzerinde artçı sarsıntı oldu. Kahramanmaraş, Adıyaman, Malatya, Hatay, Adana, Osmaniye, Kilis, Gaziantep, Urfa, Elazığ ve Diyarbakır olmak üzere 11 vilayetimiz şiddetli depremlere maruz kaldı. Son 20 gündür ülke olarak, devlet olarak, millet olarak depremle yatıp depremle kalkar olduk. Ciğerimiz dağlandı, yüreğimiz yandı, acılara gark olduk: 44 binden fazla can kaybettik, 120 binin üzerinde yaralımız var; 173 bini aşkın bina yıkıldı veya ağır hasar gördü; adı geçen şehirlerimizin önemli bir kısmı enkaz yığınlarına döndü. Nereden baksanız büyük bir yıkım, büyük bir facia, sık sık söylendiği üzere, yüzyılın depremi. Bu yazıda yüreklerimizi dağlayan yaşadığımız son deprem faciası çeşitli açılardan ele alınmakta ve bundan çıkarılması gereken dersler üzerinde durulmaktadır.

Depremler ve ardından depremzedelere yardım konusunda gayretlerin yoğun olduğu son üç haftalık süreçte yaşadıklarımız, şahit olduklarımız ya da duyduklarımız arasında olumlu, takdire değer, hayır duayı hak eden gelişmeler olduğu gibi, nahoş, üzücü, keşke böyle olmasaydı dedirten gelişmeler de olmuştur.

Olumlu gelişmeler arasında milletçe depremzedelerin yardımına koşma konusunda yaşadığımız, şahit olduğumuz gayretler, azımsanamayacak miktarda toplanan yardımlar, arama-kurtarma faaliyetleri, depremden 10 gün sonra bile enkaz altından bazı insanların sağ kurtarılabilmesi, dünyanın 99 ülkesinin bu zor günlerinde Türkiye'nin yardımına koşması, kurtarma ekipleri ve yardımlar gönderilmesi, ülkenin dört bir yanında depremzedelere kucak açılması, evlerin, otellerin ve öğrenci yurtlarının bu amaçla devreye sokulması, çadırkentler ve prefabrik evlerin kurulması sayılabilir.

Başlıca olumsuz gelişmeler arasında ise Türkiye'nin daha 24 yıl önce büyük bir deprem atlatmış olmasına rağmen bu son depremlere de büyük ölçüde hazırlıksız yakalanması, bazı kişiler ve kurumların ihmali, görevini iyi yapmaması veya suiistimali sonucu depremlerde büyük bir yıkımın ortaya çıkması ve çok fazla can kaybı verilmesi, yardım faaliyetlerinin organizasyonu sırasında iktidar-muhalefet ilişkilerinin zaman zaman gerilmesi, depremin kimlerin tezgâhı olduğuna dair birtakım komplo teorilerinin ortaya atılması ve bir ara iktidara yönelik eleştirilerden dolayı sosyal medyaya erişimin kısıtlanması sayılabilir.

Türkiye'yi Depreme Hazırlıksız Yakalanmıştır

Yaşanan son depremler bağlamında ilk yapılması gereken tespit, Türkiye'nin depremlere hazırlıksız yakalandığı ve tolere edilebilir sınırların çok ötesinde büyük kayıplar verdiğidir. Yukarıda belirtildiği üzere bazıları 7’nin üzerinde, bazıları 5-7 arasında orta şiddette olmak üzere son 20 günde art arda yaşadığımız yer sarsıntıları sonucu (şu ana kadar açıklandığı kadarıyla) 44 binden fazla can kaybı olmuş, 120 bin dolayında insan yaralanmış, 200 bin civarında bina yıkılmış veya hasar görmüş, şehirlerimizin bir kısmı yer yer enkaz yığınına dönmüştür. Oysa Japonya başta olmak üzere, Türkiye'den çok daha sık, çoğu ciddi boyutlarda sarsıntılar yaşayan ülkelerde can ve mal kaybı bu boyutlarda olmamaktadır. Aradaki fark, binaların o ülkelerde daha depreme dayanıklı yapılması, denetimlerin daha iyi yapılması, çürük zeminlere bina yapılmaması, sık sık imar afları çıkarılmaması ve kent rantlarının paylaşımı konusunda suiistimallerin olmamasıdır. Bu bağlamda, depremzedelere yardım kapsamında Türkiye'ye gelen Japon heyetinden bir uzmanın bir TV kanalına röportaj verirken, “Japonya’da yapı denetim şirketleri yoktur, çünkü inşaat şirketleri işlerini iyi yaparlar, ayrıca denetime gerek yoktur” ifadesi, kulağımıza küpe olması gereken, son derece manidar bir tespittir. Üstelik Türkiye daha çok değil, bundan 24 yıl önce, 1999 yılında 7,4 şiddetinde ciddi bir depremle sarsılmış, 20 bine yakın vatandaşını kaybetmiş bir ülkedir. Yani daha çeyrek yüzyıldan daha kısa bir zaman önce bugünkünün benzeri ciddi bir depremle sarsılmış bir ülke olarak bugüne kadar gereken tedbirleri alabilmeli, imar mevzuatını gözden geçirebilmeli, kentsel dönüşüm sorununu çok daha ciddiyetle ele alabilmeliydik.

Kader mi? İrade mi? İhmal mi?

Depremin bir kader olup olmadığına dair son günlerde çok spekülasyon yapılmıştır. Bazıları İbn-i Haldun’un meşhur “coğrafya kaderdir” tespitinden hareketle yaşananları kaderle izah etmeye çalışmış, aksine bencileyin bazıları da bunun kader değil, aksine “irade ve ihmal” olduğunu ileri sürmüştür.

Kader meselesi hiç kuşkusuz düşünce tarihinin en çetrefil meselelerinden biri olup, İslam alimleri ve Müslüman filozofları da epeyce uğraştırmış bir konudur. Uzun hikâyeyi kısa keserek bu konudaki görüşleri üç başlık altında özetlemek mümkündür:

Başımıza gelmiş ve gelecek her şeyin önceden yazıldığını, günü gelince mutlaka ortaya çıkacağını, insanların özgür iradeye sahip olmadığını ileri süren, kadercilik;
İnsanların eylemlerini kendilerinin yarattığını, her şeyin özgür iradenin eseri olduğunu ileri süren özgür iradecilik;
Bazı şeylerin insanın iradesi dışında olmakla birlikte, insanın kendi hareket alanı içinde cüz’i iradesiyle yaptığı tercihlerin ve eylemlerinin belirleyici olduğunu ileri süren orta yolcu yaklaşım. İslam düşünce tarihinde Eş’ariye birinci, Mu’tezile ikinci, Maturidiye ise üçüncü görüşe yakın duran geleneklerdir. Bu satırların yazarı “kader önünde insan rüzgâr önünde yaprak gibidir” diyen kaderci anlayışı reddetmekte; insanın hayatta başına gelen veya gelecek –her şeyin değilse bile- pek çok şeyin onun bilinçli olarak yaptığı tercihler ve iradi eylemlerine bağlı olduğuna inanan, kaderimizin bizim yaptığımız eylemler ve tercihlerle birlikte her gün yeniden yazıldığını ileri süren, “dinamik kader” anlayışını savunmaktadır.

Yaşadığımız son deprem bağlamında bunun anlamı şudur: TV kanalları ve sosyal medya ortamlarında pek çok âlim, akademisyen ve aydının da dile getirdiği üzere, Anadolu coğrafyasının deprem kuşağında olması, yeryüzünün zaman zaman fay hatlarının kırılması ve birikmiş enerji dalgalarının açığa çıkmasıyla sarsılması bir kaderdir, bizim irademizi aşan bir olgudur, “sünnetullah”tır; Allah’ın eşyaya, tabiata, evrene yerleştirdiği bir özelliktir, yasadır. Ancak depremden bu kadar ciddi kayıplarla çıkmak, aşırı derecede etkilenmek, binlerce hatta on binlerce binanın her sarsıntıda enkaza dönmesi kader değildir; ihmaldir, iradedir, sorumluluğumuz yerine getirmemenin, gereken tedbirleri almamanın kaçınılmaz bir sonucudur.

Millet Olarak Kenetlenme ve Yardım Faaliyetleri Takdire Değer

Vurgulamak gerekir ki, depremden sonra bizi duygulandıran, hissiyatımızı kabartan bir olgu olarak, milletimizin depremzedelere yardım konusunda kenetlenmesi ve hep birlikte bölgenin ve bölgeyi terk etmek zorunda kalan insanların yardımına koşması gerçekten takdire değer nitelikteydi. Deprem haberleri duyurulur duyulmaz, depremzede kardeşlerin yaralarını sarma kaygısıyla kimimiz bölgeye giderek, kimimiz yaşadığımız şehirlerden ayni ve nakdi yardım konusunda seferber olduk. AFAD ve Kızılay başta olmak üzere gerek kamu kurumları ve gerekse sivil toplum ve özel hayır kurumları hızla organize olarak, sosyal medya ve TV kanallarının da yardımıyla çok sayıda yardım kampanyaları yapıldı, toplanan ayni yardımlar tırlar ve kamyonlarla bölgeye ulaştırıldı. Yaşadığım şehir Konya’da üniversite öğrencisi gençlerin gece geç saatlere kadar yardım toplama merkezlerinde nasıl insan zinciri oluşturduklarına, toplanan yardımları deprem bölgesine taşıyacak kamyonlara yardım malzemelerinin yüklenmesi konusunda nasıl canla-başla çalıştıklarına bizzat şahidim. Aynı şekilde sosyal medya ortamlarında depremzedelere ulaşım, haberleşme ve yardım konusunda çok aktif şekilde çalıştıklarına da şahit oldum, sağ olsunlar...

Türkiye'nin Yardımına Koşan Ülkeler ve Komplo Teorileri

Artık neredeyse altmışına merdiven dayamış, kırktan fazla ülkeyi görme ve gözlem yapma fırsatı bulmuş, az buçuk “mürekkep yalayan” ve sosyal bilim tartışmalarını yakından izlemeye çalışan bir akademisyen olarak, kişisel gözlemim odur ki, Türkiye dünyada komplo teorilerine en kolay prim verilen, “anti-kapitalist” damarın en kabarık olduğu ülkelerden biridir. Gerek ekonomik ve siyasi krizler ve gerekse pandemi gibi küresel sorunlar konusunda mutlaka çeşitli komplo teorileri uydurulmakta, hiçbir sağlam temeli, akla-mantığa uygun izahı ve bilimsel kanıtı olmayan bu tür teoriler bu coğrafyada kolayca alıcı bulabilmektedir. Aynen geçmişte yaşadığımız askeri darbeler, darbe girişimleri, ekonomik krizler ve koronavirüs pandemisinde olduğu gibi, son deprem olayında da bazı komplo teorileri arz-ı endam etmekte gecikmemiş, bir ABD gemisinin kısa süre önce Marmara Denizi’ne demirlemiş olduğu, bazı batılı ülkelerin depremin olacağını bildikleri için konsolosluklarını kapattığı, amacın Türkiye'yi işgal olduğu türünden iddialar ortaya atılmıştır. Oysa komplo teorileri olayları bilimsel olarak açıklama ve kendi sorumluluğumuzu teslim etmek yerine bütün günahı bazı günah keçilerine yükleyerek geçici bir zihin konforu yaratan, ama hiçbir sorunu çözmeyen, sadece devekuşu misali başımızı kuma gömüp gerçeklerden kaçmaya yarayan marazi bir durumdur.

Yine ilkokul günlerimizden beri resmi bayramlarda, özel günlerde veya çeşitli vesilelerle atılan nutuklarda resmi-gayri resmi çevrelerden, kelli-felli, etkili ve yetkili adamlardan sık sık işitmeye alıştığımız bir söylem, “üç tarafımız denizlerle, ama dört tarafımız düşmanlarla çevrili” söylemidir. Buna göre “Türk’ün Türk’ten başka dostu yoktur,” herkes bize düşmandır, ellerinden gelse “bir kaşık suda bizi boğacaklar”dır. Bu da yine, bütün dünyayı kendimize düşman belleyen, durduk yerde düşman çoğaltan, toplumu adeta paranoyak bir haleti ruhiyeye sokan, marazi bir söylemdir. Bunun böyle olmadığını son depremde bir kez daha görmüş olduk: tam 102 ülke Türkiye'nin yardımına koşmuş, arama-kurtarma ekipleri, acil durum jeneratörleri, tıbbi malzeme ve çeşitli yardım paketleri göndermişlerdir. Aralarında zaman zaman Türkiye ile ilişkileri hayli gergin olan ABD, İsrail ve Yunanistan dâhil yüzden fazla ülkenin bu dar gününde Türkiye'nin yardımına koşması komplo teorisyenlerimizi ve “bize bizden başka dost yok” söylemini dillendiren devletlülerimizi bir kez daha düşünmeye sevk etmelidir. Dünyada 200 civarında bağımsız ülke vardır; bunun en az 50 kadarının zaten istese de yardım edemeyecek, imkânları sınırlı ülkeler olduğu dikkate alındığında, dünyanın üçte ikisinin dar gününde Türkiye'nin yardımına koştuğu görülmektedir ki, bu durum, Türkiye'nin son yıllarda bir hayli yaralanmış olan dış ilişkilerini topyekûn iyileştirme fırsatı olarak görülmeli, “düşman azaltıp dost çoğaltacak” hamleler yapılmalıdır.

Depremlerden Alınması Gereken Dersler ve Yapılması Gerekenler

İlk ders, Türkiye'nin deprem kuşağında ve sık sık benzer sarsıntıların meydana gelme ihtimali olan bir ülke olduğu gerçeğinin kavranması, kabul edilmesi ve depremlerle birlikte yaşamaya alışmamız gerektiğidir. Bunun için, bundan sonra benzer depremler olduğunda bu kadar büyük kayıplar vermemek, muhtemel sarsıntıları en az kayıpla atlatabilmek için yapmamız gereken birçok şey vardır. Bunlar arasında depremle yaşamaya psikolojik hazırlık kadar, evlerimizin depreme dayanıklı hale getirilmesi dâhil pek çok eylem, eğitim ve hazırlık adımı bulunmaktadır.
İkinci ders, imar ve deprem mevzuatımızın A’dan Z’ye, tepeden tırnağa gözden geçirilmesi, yenilenmesi ve günün koşullarına uygun, ihtiyaca cevap verir hale getirilmesidir. Deprem kuşağındaki bölgelere, fay hatlarının yakınındaki alanlara kesinlikle imar izni verilmemeli, bu konuda merkezi yönetim veya yerel yönetimlere inisiyatif, keyfi davranma, yetkilerini kötüye kullanma şansı verilmemeli, Anayasa ve yasalarımız bu gözle yeniden düzenlenmelidir. Son depremlerde ihmali ya da kusuru olan, suç işlemiş, görevini ihmal etmiş ya da yetkisini kötüye kullanmış olan kamusal veya özel kişi ve kurumlar hakkında gerekli hukuki işlemler yapılmalı, cezai yaptırımlar uygulanmalı, kimsenin yaptığı yanına kâr kalmamalıdır.
Üçüncü ders, kentsel dönüşüm süreci derhal ele alınmalı, eldeki bütün imkânlar seferber edilerek süreç hızlandırılmalıdır. Bu çerçevede bütün bölgelerimiz ve yerleşim yerlerimizde depreme dayanıksız binalar tespit edilmeli; yıkılması gerekenler yıkılmalı; sağlamlaştırılması gerekenler sağlamlaştırılmalı; muhtemel orta ve yüksek şiddette bir depremde ayakta kalamayacak binaların olduğu bölgelerden, tez zamanda depreme dayanıklı bölgelere taşınma sağlanmalıdır.
Dördüncü ders, bundan sonra yapılacak binaların zemin etüdünün iyi yapılması, binaların ehil ellerde yapılmasının sağlanması, binaların depreme dayanıklılık kontrol ve denetimlerinin titizlikle yapılmasının sağlanmasıdır.
Toz duman dağıldıktan sonra son depremlere müdahale, arama-kurtarma faaliyetleri, yardım organizasyonları vb. konularda varsa aksayan hususlar tespit edilmeli, -Allah korusun- bundan sonraki yaşanması muhtemel benzer facialarda daha hızlı müdahale ve daha etkin organizasyonlar yapabilmek için gereken tedbirler alınmalıdır.
Komplo teorilerine kolayca prim verme zafiyetimiz gözden geçirilmeli, aslı-esası olmayan, akla ziyan komplo teorileriyle psikolojimizi bozmaktan, sık sık kendimizi Kurtuluş Savaşı psikolojisine sokmaktan, bütün dünyayı kendimize düşman bellemekten vazgeçilmelidir. Dış politikada yapılan yanlışlar ve çatışmacı hamlelerin genellikle karşılıklı olduğu unutulmamalı, başka ülkelerden dostane yaklaşımlar beklerken aynı zamanda hatta onlardan daha önce kendi dış politikamızı barış, dostluk, iyi komşuluk, işbirliği, yardımlaşma, dayanışma, serbest ticaret ve bütünleşme temeline oturtmalıdır.
Siyasi söylemlerin yumuşatılması ve daha şefkatli, merhametli, kucaklayıcı ve yapıcı bir devlet dilinin oluşturulması önemsenmelidir. Bütün ülkeyi sağcı-solcu, laik-muhafazakâr, Kemalist-İslamcı ayırt etmeden etkileyen facialar karşısında bu tür siyasi ayrışmaları, sürtüşmeleri ve görüş ayrılıklarını bir kenara bırakarak, gerçekten de tek yürek ve yekvücut olabilmeli, birbirimizi kucaklayabilmeliyiz.
Yasakçı uygulamalardan vazgeçmeliyiz. Hoşumuza gitmeyen yorumlar var diye, bizi rahatsız eden eleştiriler yapılıyor diye, bazı yorumların dili sivri diye hemen çareyi sosyal medyayı yasaklamak veya kısıtlamakta aramak doğru bir yaklaşım değildir. İktidarın ne kadar konuşma hakkı varsa muhalefetin de o kadar hakkı vardır; kamunun ne kadar meramını dile getirme hakkı varsa özel kesimin, sivil toplumun ve bireylerin de dertlerini dile getirme, şikayetlerini iletme, eleştirilerini ifade etme hakkı olmalıdır. İfade özgürlüğü bir ülkenin gelişmesinin, kalkınmasının, ileri gitmesinin, yanlışlarını ve eksiklerini görmesinin, hatalarından tez dönebilmesinin zorunlu şartıdır. Ülkenin rekabet gücü kazanmasını sağlayan yenilikler-inovasyon yapabilmesi, teknoloji üretebilmesi ve bireylerin yeteneklerini, becerilerini, zekâlarını, birikimlerini ve tecrübelerini ülke yararına çeşitli ürünlere dönüştürebilmelerinin olmazsa olmaz şartlarından birinin din-vicdan, girişim, örgütlenme ve seyahat özgürlüğü kadar düşünce ve ifade özgürlüğü olduğu unutulmamalıdır.

Mustafa Acar Pt, 02/27/2023 - 20:05

DÜŞÜNCE

Mustafa selamet

Yazinizi çok beğendim hocam…

Yazinizi çok beğendim hocam. Ama bir iki noktada sizlerle fikrimin doğruluğu veya yanlışlığa hakkında bilgi edinmek isteyeceğim. Umarım ileriki bir süreçte engin bilgilerinizden daha fazla yararlanmak nasip olur. Saygılarımla .

Sa, 02/28/2023 - 21:31 Kalıcı bağlantı

Yeni yorum ekle

Genişletilmiş Yasaklama Hakkı ya da Bana Neden Sormadınız Depremi

Dinçer Ateş — Sat, 18 Feb 2023 19:05:26 +0000

Genişletilmiş Yasaklama Hakkı ya da Bana Neden Sormadınız Depremi

Kamu kurumlarında görev tanımları; anayasa, kanunlar, kanun hükmünde kararnameler, tüzükler, yönetmelikler, yönergeler ve tebliğlerle belirlenmiştir. Bu mevzuatın -anayasa ve kanun dışındaki- önemli bir kısmı ilgili görevlerde bulunanların nelerden sorumlu olduğunu içerir. Bir göreve başladığınızda, görev alanınız, sorumluluklarınız ve neyi nasıl yapacağınız bellidir. Bu kapsayıcılık yerleşik kamu kültürünün önemli bir göstergedir (Bu açıdan Türkiye Cumhuriyeti’nin önemli bir devlet geleneğine sahip olduğunu belirtelim).

Sorumluluk alanları ve görev tanımlarında ayrıntılı şekilde yer almayan bilgi ise yasaklamalardır. Yani bir görevi yapanların neleri yapmamaları gerektiği bilgisi... Ana kıstas; sorumluluk alanınızla ilgili işlerde, kanunla, mevzuatla ya da yargı kararıyla açıkça yasaklanmamış olan her uygulamanın yapılabilir olduğudur. Yasaklanmamış her şey serbesttir.

Diğer yandan üst yöneticiler, kendilerinde toplanan hususi bilgiler doğrultusunda yer yer yasaklama hakkını kullanabilirler. Mesela bağışla okul yapılması, bunun için protokol imzalanması ve okula bağışçının isminin verilmesi milli eğitim müdürlüğünün uhdesindedir. Fakat milli güvenlik sorunları, uyuşturucu ticareti, mafya, teröre destek gibi belli suçlara bulaşmış bir ismin okula verilmesi uygun olmayacaktır. Milli eğitim müdürlüğünün görev alanı itibariyle ulaşamayacağı bu bilgiye sahip olan valilik, böyle bir durumda yasaklama hakkını kullanabilir. Sonuçta imzalanan protokol valilik tarafından iptal edilebilir ki doğru olan da budur. Üst yönetici yeri geldiğinde istisnai olan yasaklama hakkını kamu yararını gözeterek kullanabilmelidir.

Diğer yandan bu hak da sınırsız değildir. İş birliğiyle yapılan işlerde, kurul ve komisyonlar tarafından alınmış kararlarda yasaklama hakkı kullanılmamalıdır. Çünkü iş birliği ve ortak akıl içeren bu uygulamalar, demokratik bir sürecin sonucudur. Demokratik kültür içinde oluşmuş kararların tek imzayla yasaklanması demokrasiye aykırı olduğu gibi yakışıksızdır da.

Vahim olan yanlış ise; üst yöneticiye her seferinde yasaklama hakkını kullanıp kullanmayacağının sorulması, bütün işlerde önceden görüş alınması, yapılacak her işte illa bir “yasaklamama” kararının beklenmesidir.

Oysa yasaklama hakkının kullanımı genel değil istisnaidir. Her seferinde üst yöneticinin yasaklama hakkını kullanıp kullanmayacağının sorulması hayatın olağan akışına aykırıdır. Daha doğrusu böyle yapılması hayatın olağan akışını bozar, kamu mekanizmalarını kilitler ve kamuyu inisiyatif alamaz, iş yapamaz hale getirir.

Yasaklama hakkının her seferinde sorulması günlük işleri bile aksatır. Hele de acil eylem gerektiren doğal afetler ya da kriz durumlarında kamu görevlilerine düşen, inisiyatif almak ve görev alanıyla ilgili yapılması gereken her şeyi ivedilikle yapmaktır.

Ülkemizin yaşadığı son depremde yapılması gereken çok sayıda işin, üst yöneticilere sorulmak üzere bekletildiği yazılıp çizildi. Söylenenlerin küçük bir kısmı bile doğru olsa bu vahim bir durum. Liyakat eksikliği, çıkarcılık ya da korku… Nedeni ne olursa olsun bu, devletin acilen görmesi ve tedavi etmesi gereken bir hastalık olacaktır.

“Bana neden sormadınız?” sorusundan korkanların neden olduğu gecikme bir kısım insanımızın canına mal olmuş, kamu organizasyonunu/koordinasyonunu yavaşlatmış, depremin etkisini artırmış olabilir mi?

“Bana neden sormadın?” sorusu hep korkutmuştur. Bu, sadece gizli gündemi olanların soracağı bir soru. Halbuki kamunun en önemli özelliği açıklık, şeffaflık ve hesap verebilirliğidir. Görevi açıkça belli olan biri kendi işini yaparken -üstü bile olsa- neden bir başkasına sorsun ki?

Düşünün ilçelerdeki bütün kararları sadece kaymakamlar, illerdeki bütün kararları sadece valiler, belediyelerdeki bütün kararları sadece başkanlar, bakanlıklardaki bütün kararları sadece bakanlar verirse kurumlar ne hale gelir? Bunun zincirleme bir tutum olacağı çok açık. O zaman bir adım ötesini düşünün; onlar da bir üstlerine sorarsa… Demokrasi kültürü, iş verimliliği, yetki-sorumluluk dengesi bile bir yana; deprem gibi afetlerde bu tutum çok kişinin hayatına mal olabilir, kamu düzenini bozabilir, bir ulusal güvenlik sorununa dönüşebilir. Türkiye büyük ve önemli bir devlet. Bunları görmek ve önlem almak iktiza eder.

Dinçer Ateş Ct, 02/18/2023 - 22:05

DÜŞÜNCE

Yeni yorum ekle

Deprem, Yıkım, Denetim Vs. Ya Da “Zelzele-İ Meratib” (*)

Altay Ünaltay — Fri, 17 Feb 2023 04:47:49 +0000

Deprem, Yıkım, Denetim Vs. Ya Da “Zelzele-İ Meratib” (*)

6 Şubat 2023’te Türkiye’nin güney- güneydoğu vilayetlerinde Diyarbakır’dan Hatay’a ve Adana’ya dek meydana gelen çifte depremle bir kez daha bu coğrafyanın sert gerçeklerine uyandık. Türkiye bir deprem ülkesidir ve depremle pazarlık mümkün değildir.

Depremin yolaçtığı yaygın yıkım ve ağır can kaybının gösterdiği o ki, 24 yıl önceki 1999 Büyük Marmara Depremi’nden gereken dersler alınmamıştır. Yıkılan binaların çoğunun 1999’dan sonra, o zaman değiştirilen ve sıkılaştırılan yapı denetim yönetmeliklerine “güya” uygun olarak yapılmış olmasına rağmen karşılaştığımız ağır tahribat gösteriyor ki, kamu denetim mekanizmaları çalışmıyor, binalar gerektiği gibi kontrol edilemiyor ve halk kalitesiz konutlarda hayatlarını riske atarak barınmak durumunda kalıyor. Bundan sonra yapı denetim kurallarının kamuca tavizsiz uygulanacağı konusunda malesef bir güvencemiz yoktur; 1999’daki acılar ve kayıplardan sonra kalktığını sandığımız, ama devam ettiğini bugün acı biçimde öğrendiğimiz lakaytlık ve suiistimalin bugünden sonra değişeceğine inanabilir miyiz? Malesef eğer kamu çalışmıyorsa yurttaşların kendi başlarının çaresine bakmaktan başka seçenekleri kalmıyor. Buradan hareketle, yapı denetimi ve tahkimi konusunda yurttaşların yapabilecekleri kimi işleri burada anlatmaya çalışacağız.

İlk adım oturduğunuz yapının sağlamlığını öğrenmektir. Bunun için kendi testinizi kendiniz yaptırmalısınız.

Binanın yapısal sağlamlığını test etmekteki geleneksel usul binanın “taşıyıcı elemanları” denen kolon ve kirişlerden “karot” denen bir parçayı oyarak çıkarmak ve laboratuvara götürülerek onun üzerinde sağlamlık ve beton kalitesi testleri yapmaktır. Bu “invazif” (saldırgan) usuller yapı bütünlüğünü yaralamakta, karot alımı sırasında beton içinde kesilebilecek bir demir ise taşıma gücünü daha düşürerek riskleri büyütmektedir. İstanbul Büyükşehir Belediyesi daha koruyucu sayılabilecek bir yöntem geliştirmiş olup, binada apartman yönetimi ya da tek bir kat malikinin bile başvurusu üzerine bir küçük test yaparak beton kalitesi ve demirleri inceleyip binanın tahmini deprem dayanıklılığını çıkarmaktadır. Gerekli bilgileri: https://binatespiti.ibb.istanbul/ adresinden alabilirsiniz. İstanbul dışındaki konutlar için https://www.jeofizik.org.tr/ adresinden ya da https://altyapi.csb.gov.tr/riskli-yapi-tespiti-ile-ilgili-kuruluslar/arama adresinden bilgi alınabilir. İstanbul Belediyesi’nin incelemeleri ücretsizdir, aldığı küçük numune nedeniyle oluşan boşluğun onarımını da kendi yapmaktadır. Diğer kurum ve şirket incelemeleri ücrete tabidir. Jeofizik Mühendisleri Odası https://www.jeofizik.org.tr/resimler/ekler/38653d8bf77fbf8_ek.pdf adresinde alınan ücretlerle ilgili bilgi vermektedir. Konut güvenliği açısından bunlar ödenmeyecek ücretler değildir. Ayrıca Jeofizik Mühendisleri Odası https://www.jeofizik.org.tr/resimler/ekler/e3ab44457daf574_ek.pdf belgesinde uygulanan yöntemler konusunda bilgi vermektedir. Bunlar binayı zedelemeden çeşitli algı teknikleriyle binanın yapısal sağlamlığı hakkında bilgi vermektedir.

Yukarıdaki usullerden biriyle binanızın beton ve demir kalitesinin yetersiz olduğunu öğrenirseniz derhal oradan taşınmanın yolunu bulmaktan başka çare yok. Eğer yapı yeterince sağlamsa binaya depreme karşı ek dayanıklılık sağlayan ve böylece şiddetli depremleri çökmeden atlatmasını sağlayacak 2 önlemden bahsedeceğiz.

Deprem yalıtımı (deprem izolatörü – sismik izolatör): 2 çelik levha arasında yuvarlak kalın dolgu lastik bulunan sandviç biçiminde bir gereç olup, binanın temel sütunlarının altına yerleştirilir. En iyisi bina yapılırken bu yalıtımları temele yerleştirmektir. Ama sonradan da konunun uzman şirketleri bina temel sütunlarını askıya alarak bu araçları sütuna yerleştirebilirler. Deprem anında yalıtım otomobillerdeki yaylar gibi çalışmakta ve binaya yerden gelen şok dalgalarını %80 oranında emmektedir. Böylece bina çok daha yumuşak ve az sallanarak depremi atlatmaktadır. Yalıtımlar sık ve şiddetli depremlere maruz kalan Japonya’da inşaatların temel bir bileşeni gibidir. Çin alışveriş sitesi Alibaba.com’da bu gereçlerin tanesi 100.- dolara satılmakta olup, 5 katlı 20 daireli ortalama bir apartman için 20 temel sütunu olduğunu kabul etsek ve biraz daha kaliteli yalıtımları 200.- Dolar’a alırsak malzeme masrafı 200 x 20 = 4000,- Dolar olur. Şüphesiz sütunları askıya almak ve yalıtımları altına yerleştirmek hatırı sayılır bir işçilik masrafı gerektirir. Ama bunlar ödenemez rakamlar değildir; özellikle de can güvenliği söz konusu olduğunda. (Deprem yalıtımı için örneğin https://www.youtube.com/watch?v=7bWK51ikN3I adresine bakılabilir).

Tanıtacağımız ikinci önlem “çelik çapraz”dır. Bu da halihazırdaki uygun binalara dışarıdan kolayca ve nispeten ucuza uygulanabilir. Deprem salınımları kabaca ikiye ayrılır: Dikey salınımlar, yatay salınımlar. Dikey – düşey yöndeki sarsıntılar, kolon – kiriş mimarisi şeklinde dikdörtgenlerden oluşan modern yapılar tarafından daha rahat göğüslenir, zira bu yapı stili düşey yöndeki kuvvet ve ağırlıkları karşılayacak ve taşıyacak şekilde yapılmıştır. Ancak bu yapı stili binayı yatay yönde ileri – geri sallayan deprem dalgalarına dayanıklı değildir; ne yazık ki depremlerin çoğu da binaları bu şekilde etkiler. Bina ileri – geri silkelendiğinde binen enerji kolon – kiriş eklemlerini açılma – kapanma şeklinde harekete zorlar ve eklem, (kaldıraç etkisiyle güçlenerek) üzerine binen kuvvete dayanamaz, kırılır; bina çöker. İşte çapraz çelik bağlar burada devreye girer. Yatay yönde eklemlere binen yükleri onları koruyarak doğrudan sütunlara ve oradan temele aktarır, binanın yatay güçlerce deforme edilmesi engellenir ve bina bütünlüğü korunur. Binanın dışındaki çapraz çelik kafes belki bazı gözlere pek estetik görünmez, ama bir tercih yapacağız: Daha güzel mi, yoksa daha emniyetli mi evler istiyoruz.

Bu önlemlerden birini, diğerini ya da en iyisi her ikisini birden binanıza uyguladığınızda, şiddetli bir depremde bile bina zarar görse dahi çökmeyecek, böylece içindeki canları koruyacaktır.

Sonuç olarak: Bu deprem, belki de zihniyetimizde bir “zelzele-i meratib”e (önceliklerin sarsılmasına) neden olacaktır. Zira artık depreme karşı tedbir konusunda öncelik devlete bırakılmaktan vazgeçilip yurttaşlar onu ele almalı, meskenlerini deprem felaketinden koruyacak tedbirleri kendileri almalıdır. Binaları güçlendirmek için harcanacak ek para gayrimenkul fiyatlarıyla kıyaslandığında çok değildir; fiyat ve masrafları istenmeyecek derecede ağırlaştırmaz; hele de diğer seçenek can kaybı olduğunda.

(*) Makam, mevki ve rütbelerin sarsıntısı manasında...

Kaynaklar:

MEVCUT BETORNARME YAPILARIN ÇELİK MALZEME İLE GÜÇLENDİRİLME YÖNTEMLERİ https://www.imo.org.tr/Eklenti/1084,mevcut-betonarme-yapilarin-celik-malzeme-ile-guclendirilme-yontemleripdf.pdf
BİNA TESPİTİ PROJESİ https://binatespiti.ibb.istanbul/
TMMOB JEOFİZİK MÜHENDİSLERİ ODASI https://www.jeofizik.org.tr/
6306 Sayılı Kanun Kapsamında Riskli Yapıların Tespiti için Yetki Verilen Kurum ve Kuruluşlar https://altyapi.csb.gov.tr/riskli-yapi-tespiti-ile-ilgili-kuruluslar
TMMOB JEOFİZİK MÜHENDİSLERİ ODASI ASGARİ (EMSAL) BİRİM ÜCRET TARİFESİ 2023 https://www.jeofizik.org.tr/resimler/ekler/38653d8bf77fbf8_ek.pdf
YAPI İNCELEMELERİNDE TAHRİBATSIZ JEOFİZİK YÖNTEMLER Osman UYANIK Dr. Jeofizik Yük. Müh. https://www.jeofizik.org.tr/resimler/ekler/e3ab44457daf574_ek.pdf
0'lık Depreme Dayanan Deprem İzolatörü Nedir? Nasıl Çalışır? https://www.youtube.com/watch?v=7bWK51ikN3I

Altay Ünaltay Cu, 02/17/2023 - 07:47

DÜŞÜNCE