İlim tâlibi, gayretli, hamiyetli genç kardeşlerim… O saf, temiz gönlünüze düşen yönleriyle derin ve ağır meseleleri, İslâm, ilim ve anlama kavramlarını cem ederek bir senteze ulaşma amacındasınız.
Ben bu amacı selamlıyorum… Bu heyecanı. Bu saf ve temiz gönle yansıyan fikri!
Bir meselesi olan gençliği selamlıyorum… Çağının dertlerini kendine dert bilen, müspet ve makul bir çıkış kapısı arayan ve bunun için düşünen gençlerimizi... Fikri, meselesi olan yarınların ilim, sanat ve fikir adamlarını selamlıyorum.
Şunun altını çizelim: meselesi olan insanlar yarınları inşa edecektir… Mesele, derttir. Evet, dertliyiz; ama ilmin ışığında her derdin bir dermanının olduğunun ayrımına varıp gayret edeceğiz. Bu gayret, bu umut ve bu düş bizi dermana ulaştıracaktır.
Ama öncelikle, meselemiz nedir? Onu iyice tespit etmek, doğru bir teşhiste bulunmak gerek. Doğru teşhis, doğru tedavidir… Tanzimat ve Meşrutiyet sürecinde, Osmanlı modernleşmesi, meseleyi “geri kalmışlık” kavramı etrafında anladı. Geri kaldık; zira bu geri kalmamıza sebep olan şey inancımızdır, diyenler çıktı. Bir “yenilgi psikolojisi” inşa edildi. "Dışarıya açılalım", ”muasır medeniyetler seviyesine ulaşalım” derken hep o yanlış teşhisin oluşturduğu öğrenilmiş çaresizlikle, edilgen, özgüvenini kaybetmiş bir “aydın tipi” oluştu. Meselelere çare arayacak, derde derman olacak, doktorun kendisi hastaydı… Kendisi hasta “doktor”, himmete muhtaç “aydın” kime, hangi çareyi sunacaktı? Nitekim sunulan reçeteler hep acıydı; böylece millet kendi gerçeğine ve toprağına yabancılaştı. Hala bu yabancılaşmanın tesirinden kurtulmuş değiliz. Hala edilgeniz.Hala nesne konumundayız.
Edilgen akıl, kullanılan, kurulabilen, algıyla yönlendirilen akıldır… Nesne toplum, üzerinde çeşitli operasyonlar yapılabilen toplumdur.
Bu akıldan kurtulmak; akleden, üreten, çalışan, topluma ve millete yararlı olan, özgüven sahibi aklı yeniden ortaya çıkarmalıyız.
Nesne toplum, oraya buraya çekilen toplum değil; tarihe tutunan, ulu bir çınarın gölgesinde yeniden kendi medeniyet kotlarını keşfedip, ilim ve sanatta kendi öz projeleriyle hayata dokunan toplumu inşa etmeliyiz.
İş, ticaret ve üretim ahlakı, komşuluk hakkı ve hukuku, “insanın biricikliği” ilkesini mesnet edinen temel insanı hak ve hürriyetler, çevre ve doğal hayatı koruma bilinci gibi bizi biz yapan esasları yeniden hatırlamak; meselelerimizi bu hatırlayış içerisinde aramak durumundayız… Teknolojik gelişmeler ve fen bilimlerinde yapılan keşifler, “ilerilik ve gerilik” ölçeklerinden sadece birisidir. Modernleşme sürecinin “aklı karışık aydını”, bu ölçeği yegâne unsur olarak gördü, kendimizi yenilememiz, kendi toprağımızda yeniden hak, hukuk ve ahlak çerçevesinde varlık çabasına girmemiz gerekirken, bize sadece teknik ve bilimsel keşfin penceresinden hayata bakmayı salık verdi… O bakış, o paradigma bizleri korkuttu, “muasır medeniyet” çabası için mücadele etmek yerine, içine kapalı, aciz topluluklar haline getirdi.
Hayır, düştüğümüz yerden kalkacağız… Yarınlar bizim olacak. Yahut kendi yarınlarımızı inşa edecek idrake ereceğiz. Bunun için önce, akıl hürriyeti için mücadele etmeliyiz. “Aklı hür” insan, oluşturulan akılla, algı ve paradigmalarla hareket etmek yerine, kendi değerleri ve mantığıyla sorgulayarak hakikate ulaşmaya çabalayan insandır.
Düşünmek, mantık ve usul işidir… Düşünme mantığımız, bize Fıkıh usulünü kazandırmıştı. Fıkıh usulü, bizim medeniyet tasavvurumuz içinde, bilgi edinme yollarını ve sınırlarını öğreten temel ilkeleri veriyor. Şimdi o ilkeleri yeniden tanıyarak, aynaya bakmış olacağız. Mantık, dil içinde gelişir; kavramlarımız, gramerimiz, belagatimiz, söze yüklediğimiz mana… Biz dil kaybı yaşadık. Dil kaybı derken, dil tartışmalarına, sadeleştirme çabalarına ve bu meyanda oluşan dil politikalarına girmek istemiyorum; dil kaybı, kelimeden çok kavram, gramer ve anlam kaybıdır… Demem o ki, mecazı, teşbihi kaybettik.
Bu kaybı bulmak için bir keşif yolculuğuna çıkalım… Belagat okumadan usûl okursa bir kişi, mecazı ve hakikati ayırt edemez ise, işte o zaman kendi tarihine, kendi hakikatine yabancılaşır. Sanattan, şiirden ve sözden uzaklaşır. Modernleşme sürecinin “yenik” aydınının edilgen aklı, gece gündüz usûl okuyorum, mantık okuyorum diyen tâlibin aklını ve idrakini esir alır. Bu esaretledir ki, Mevlana’ya söz eder, Yunus Emre’yi bir kalemde siler, tarihe ne gerek var, ben okur anlarım der… Kendi toprağına yabancılaşmanın başka bir hali: Kültürel mirasına oryantalist mantıkla bakmak!
“Aklı hür” tâlib, sözün fonetik özelliklerinin yanında, manasını bilen kişidir… Hemen söyleyeyim: Manayı bir ilim geleneğine bağlı kalarak çözersiniz.
Oysa bize yıllarca, şerh, haşiye ve zeyilden başka bir şey yazmayan bir ilim tarihine sahip olduğumuz öğretildi. Öğrenilmiş çaresizlik derken, biraz da bunu kastediyorum; şerh, haşiye ve zeyl… İyi de şerh için evvela bir metin lazım, ana metin! O metni kim yazdı? Melekler mi yazdı? Gökten zembille mi indi? Bu asıl metinleri neden dile getirmiyorsun? Neden asıl metinden koparıyorsun? Seni asıl metinden koparacak ki, daha sonra gelen, o metni çözümleyen ve yenileyen metinlerden, şerhten ve haşiyeden koparmış olsun. Böylece seni, kendi ilim silsilenden, dolayısıyla da sanatından uzaklaştırsın. Sen kendini bir yere ait hissetme; “dilimiz evimiz ise”, şu halde sen evsiz barksız kal…
İslam ilim coğrafyasının bugünkü hali, evsiz-barksızlıktır… Yersiz-yurtsuz. Meselemiz budur. Bir ev inşa etme çabasında olacağız. O ev, sevgi, merhamet, adalet, gayret ve umutla kurulacaktır.
İlim bize sevmeyi öğretecek… Sevecek, sevdikçe öğreneceğiz. Sevgi olmadan, öğrenme de olmaz. Severek öğreteceğiz.
İlim bize merhametli olmayı öğretecek… Merhametli bakışlarla oluşan ilim, zulmü ve haksızlığı ortadan kaldırır. İnsanları yerinden yurdundan eden onları yoksul ve çaresiz bırakan bilimsel keşifler, bizim ilim anlayışımız içinde yer etmez. Doğal hayatı tehdit eden buluşlar, bizim buluşumuz değildir. Bizim ilim anlayışımız, kurdun ve kuşun hakkını veren üretimi tahkim eder. Bizim Rehberimiz, insanlara tahakküm için değil, faydalı olmak için ilim tahsil etmeyi tembih etmiştir.
İlim, varlığın hakikatini öğretir… Adalet, bu hakikate göre varlığa anlam yüklemektir. Nimeti yerli yerince kullanmak, her şeyi yaratılışın sırrına göre değerlendirmektir. Hiçbir şeyin, boş yere ve gayesiz yaratılmadığını idrak ederek, her nesneyi o gaye penceresinden temaşa etmektir. Bu bakış, Yunus’a “benim bir karıncaya görklü nazarum vardur” dedirtmiş; o nazarla varlığı murakabe ve müşahede etmesine imkân vermiştir. Nitekim Kur’an-ı Kerim, Hz. Süleymân ve ordusuna karşı tedbir alan kraliçe karıncadan bize haber verir (Neml 18). Karınca, stratejik düşünebiliyor; ona bak, gözetle, ders al…
İlim sistematik düşünmeyi öngörür… Düşünmek, müşahede ve murakabe etmektir. Bakmak ve tefekkür etmek… İşte sana varlık kitabı; bak, incele, anla ve oradan yola çıkarak bir keşif, inovasyon veya tasarım yap. Yunus, bu keşfi söz varlığı içinde yapıyor: “Benim bir karıncaya görklü nazarım vardur” diyerek, esasen, hiçbir şeyi küçük ve hor görme telkininde bulunuyor… İşte adalet burada saklıdır: Küçük ve hor görme; yok sayma!
İlim, fikr-i takip yani devamlılık işidir… En iyi ibadetin, “az da olsa devamlı olanı” olduğunu öğreten Hz. Peygamberin varisleri olan âlimler, ilmin de sabırla çalışmakla öğrenileceğini, hakikat kapısının sabırla açılacağını telkin ve tebşir ederler. Azim ve kararlılıkla çalış… Bu meyanda pek çok kıssa anlatılır; ama hepimiz bir şekilde bu ilkeyi tecrübe etmişizdir: Gayretsiz çıkılan yolda hedefe varılmaz… Gayret, rotamıza ulaştıracak rüzgârdır. Yelkenlerini gayret rüzgârıyla doldur, sabır ve kararlılık yoluna devam et.
İlim, umut tohumudur… Bu tohumu hangi insan toprağına ekerseniz ekin, mutlaka oradan verimli ve bereketli mahsuller tahsil edersiniz. Milletler umutla ve güvenle ayakta kalır. İlim, bu umudu ve güveni temin eden iksirdir.
Bu milletin umudu, yarınlara dair düşü ve hayali olan genç tâlib; ilim yolunda bugün attığın şu küçük adım, seni temin ederim ki, yarın öz medeniyetimizin yeniden inkişafına vesile olacaktır. Sahip olduğun sorumluluğun bilincinde olarak, epistemik kibrin, hırs ve ihtiras gibi çeldiricilerin tuzağına düşmeden, samimi ve gayretli ol… Çıktığın kutlu yolu, sadece kariyer, unvan ve şöhret kapısı olarak görme; “iyilik” için çabala ve daima “iyiler”den ol. Bu meyanda sana şu iki tavsiyede bulunacağım:
- Frithjof Schoun’un İslam’ı Anlamak adıyla dilimize kazandırılan kitabında dile getirdiği gibi, modern çağın bunalımı inançla bilim arasındaki kopukluktan kaynaklanıyor. Bizim ilim geleneğimiz, hakikatin peşindedir… Hakikat, inançtan ayrı değildir. Bu bakımdan içinde bulunulan bunalımdan insanlığı kurtaracak idrak, İslam ilim geleneğinde saklıdır. Hiçbir komplekse kapılmada, özgüvenle o idraki yeniden inşa etmekle mesulüz. Hikmet yitiğimizdir; onu bulup, kendi ilim potamızda eriterek Müslümanca bakış ve kavrayışın esası haline getireceğiz. Bu itibarla, dünyayı dolaşmaktan, yeni ilim ve anlayışları yoklamaktan, hadiseleri tahlil ve tenkit etmekten kaçınmayacağız.
- İlim, cehalet ve bağnazlık duvarını yıkan bir inkılaptır. Çünkü bağnazlık, insanın hakikati tekeline aldığı zehabına kapılmasına sebep olur; “ben bilirim, benim üstadım bilir, en doğrusu benim okuduğum kitapta yazılmıştır” gibi mutaassıp bakış açıları, akıl hürriyetini tehdit eder ve ilmen geri kalmaya sebep olur. Elbette bir duruş yerimiz, bir zaviyemiz olacak… Tabi ki, doğruyu yanlıştan ayıracak sahih ve sağlam bir bilgiye sahip olacağız.
Geleneksel ilim anlayışında pergel metaforu bu bakımdan sığınağımız olacaktır. Senin bir yöntemin, içinden geldiğin bir ekolün ve okulun olacak; ama onu esas alarak bütün ekol ve okulları, hatta dünyayı dolaşacaksın… Hikmeti arama sevdan bitmeyecek. Pencerelerini kapatmayacaksın; hava alacak, dinç ve diri olacaksın. Eğer o pencereler açık kalmaz ise, kendini tekrara başlarsın; gelişmeleri takip edemezsin.
İlim adamı, gelişmeleri takip etmeli; nerede ne oluyor, bilmeli. Aksi takdirde, kendi hakikat algısı içinde hapsolur, psikolojisi bozulur, âleme faydası olmak yerine zararı dokunur. Bu bakımdan dünyada olduğu gibi, çevrenizde de ilmi gelişmeleri, ilim çevrelerini, farklı görüş ve ekolleri tanımalı; yanlış gördüklerine karşı tenkit mekanizmasını çalıştırmalı, tashih ve tamir etmeli… Tenkitten, tashih ve tamirden kaçınan ilim anlayışı, insanlığa hakikat bilgisini sunamaz.
Ben yarınlar adına umutluyum… Post-modern sürece evrilen dünya, içine düştüğü bunalımdan çıkış yolları arıyor. Bu çıkış, medeniyetlerin beşiği olan bizim kendi coğrafyamızdan, kültür coğrafyamızdan olacak. Buna inanıyorum; zira insanlık, daha evvel düştüğü bunalımlardan bu coğrafyada ilmek ilmek işlenen düşüncelerle kurtulmuştur. Şu yaşadığımız çalkantıları, yakın komşularımızın evlerinden çıkıp bütün bir âlemi kuşatan feryatları, denizde kıyıya vuran canları, düşen bombaları ve milletimize karşı kurulan tuzakları, darbe teşebbüslerini, gelen şehit haberlerini dikkate alarak da söylüyorum:
Ben, umutluyum; bu mazlum coğrafya yeniden kendi hakikatini keşfe çıkacak, bu yolculukta kaybettiği ilim, ahlak ve sanat iksirini bulacak! Bu buluşladır ki, küllenmeye yüz tutmuş medeniyetimiz yeniden şahlanacak… İnsanlık güvenle ve huzurla evlerine taşınacak, şenlik başlayacak.
Ben umutluyum; çünkü umut, bize sahibimiz, rahmeti, mağfireti ve kudretiyle iman ettiğimiz Rab’ımızın huzur limanına sığınmaktır. Ama bu limana, ilim ve sanatta gayretimizle, kendimize olan inancımızla ve bize bahşedilen akılla sığınacağız.
Son olarak şunu söyleyeyim: İlim, sanatla buluşursa kalıcı ve kuşatıcı olur… Sanat, keşfetme, bulma, anlama ve idrak etme melekemizi canlı tutacaktır. İlim, güzellikleri güzelliğin peşinde olan sanatla ikame edecektir. İşin bu tarafını görmezlikten gelerek bir ilim yolculuğuna çıkar isek, ulaşmak istediğimiz semaya çıkamayız, daha yolun başında tökezler düşeriz. İlim bir kanadımız, sanat ise, o ilmi ahlaka, tecrübeye dönüştüren öteki kanat… İnsan tek kanatla uçamaz!
Yolunuz ve ufkunuz daima açık olsun… İnsanlığa iyilik ve güzellik taşıyın; hak, adalet ve sevgi taşıyın.