Keşfedilmeyi Bekleyen Hazine
Osmanlı medreselerinde Sekkâkî’nin Miftâhu’l – Ulûm’u (13. yy.), Kazvinî’nin Telhîsü’l – Miftâh’ı (14. yy.) ve Taftazânî’nin Mutavvel’i (14. yy.) ile bunlara yazılan şerhlerin okutulması, eğitim tarihimizde XIX. yüzyıla kadar devam etmiştir. Bu yüzyılın özellikle ikinci yarısından itibaren Batı’yla münasebetlerimizin artması üzerine Batı edebiyatı ve buna paralel olarak Batı’daki sanat, edebiyat ve estetiğe dair kuramsal birikim de edebiyatçılarımızca tanınmaya başlanmıştır. Bu arada Arapça’nın gözden düşmesi, bunun yanında, yeni açılan orta ve yüksek öğretim kurumlarının eğitim programlarında Türkçe’nin giderek geniş bir yer tutması, Türkçe’nin dilbilgisinin yazılması6, Türkçe’den Türkçe’ye sözlüklerin çoğalması gibi sebepler, Türkçe belâgat/retorik kitaplarının da hazırlanması ihtiyacını doğurmuştur. Çok geçmeden bu ihtiyacı karşılamak maksadıyla Türkçe belâgat/retorik kitapları yazılmaya başlanmıştır. Bu dönemde Türkçe belâgat/retorik kitapları vücuda getirilmeye başlanmakla beraber, yüzyıllardan beri Arap ve Fars edebiyat eserlerine dayalı olarak yazılmış fesahat ve belâgat kitaplarındaki anlayış ve alışkanlıklar, daha bir süre devam etmiştir. Yine de XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren kendi anadilimizle yazılmış edebiyat eserlerine dayalı sanat, edebiyat ve bediiyat/estetik kitaplarının yazılmaya başlanması, kendimize özgü sanat, edebiyat ve bediiyat nazariyesi/kuramı oluşturmak arzusunun bir ifadesi olarak görülebilir.
Bu kitapların amaçları, içerikleri ve yöntemlerinin zamandizinsel olarak incelenmesi, bizde de belâgat/retorik ve giderek estetik kuramların ortaya çıkmasına ve gelişmesine dair kuşkusuz yararlı bilgiler verecektir. Böyle bir çalışmaya başlangıç olmak üzere bizdeki edebiyat nazariyesine/kuramına dair kitapların öncelikle künyelerinin saptanması ve bir listenin verilmesinin faydalı olacağını düşünüyoruz. Bu düşünceyle edebiyat tarihimizde XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Cumhuriyet döneminin ilk yıllarına kadar Osmanlıca basılmış edebiyat nazariyesine/kuramına dair kitapların künyelerini şöyle sıralayabiliriz:
Tanzimat Döneminde Yazılmış Edebiyat Nazariyesi Kitapları
İsmail Hakkı Ankaravî,
Miftâhu’l – Belâga ve Misbâhü’l – Fesâha, Tasvîr-i Efkâr Matbaası, İstanbul 1284/1867, 218. s.,
-Miftâhu’l – Belâğa ve Misbâhu’l-Fesâha, Yüksek Lisanas Tezi, Hazırlayan: Abdülkadir Summak, Şanlıurfa 1999, VIII+99 s.
Mehmet Nüzhet,
Muğni’l – Küttâb, Mekteb-i Harbiye-i Şâhâne Matbaası, İstanbul 1286/1869, 416 s.
Selim Sâbit,
Mi’yârü’l – Kelâm, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1287/1870, 46 s.
Mehmet Mihrî,
Fenn-i Bedî, Taş Baskı, (İstanbul) 1872, 88 s.
Ahmet Hamdi (Şirvânî),
Teshîlü’l- Arûz ve’l – Kavâfî ve’l – Bedâyî,Terakkî Matbaası, İstanbul 1289/1872, 172 – 52 – 59 s.
Süleyman Bey (Paşa),
Mebâni’l – İnşâ, c.1, Mekteb-i Fünûn-ı Harbiye-i Hazret-i Şâhâne Matbaası, İstanbul1288 h. /1871, 4+290 s. ;
-Mebâni’l - İnşâ, c. 2, Mekteb-i Fünûn-ı Harbiye-i Hazret-i Şâhâne Matbaası, İstanbul 1291 h. / 1872, 4+ 272 s.
Ali Cemâleddin,
Arûz-ı Türkî, (İlm-i Kavâfî, Sanâyi-i Şi’riyye ve İlm-i Bedî), (İstanbul) 1291/1874, 168 s.
Ahmet Hamdi,
Belâgat-ı Lisân-ı Osmânî, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1293/1876, 128 s.,
-Belâgat-i Lisân-i Osmânî, Hazırlayan: Kadriye Yılmaz Orak, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2013, 416 s.
Mihâlicî Mustafa Efendi,
Zübdetü’l – Beyân, Mihran Matbaası, İstanbul 1297/1880, 100 s.
Ahmet Cevdet Paşa,
Belâgat-ı Osmâniye, Mahmut Bey Matbaası, İstanbul 1298/1881;1299/1882; 1303/190; 1310/1892; 1323/1905; 1329/1910;1987, Akçağ Yayınları, Ankara 2000, XXI+215 s.
Recaizâde Mahmut Ekrem,
Talîm-i Edebiyat, İstanbul 1299/1882, 1330/1911, 398 s.
- Takrîzât, Âlem Matbaası, Kostantiniye, 1314/1896, 78 s.
El – Hac İbrahim,
Hadîkatü’l - Beyan, 2 Cüz, Mihran Matbaası, İstanbul 1298/1881, 136+8 s.
- Şerh-i Belâgat, Matbaa-i Osmânî, İstanbul 1301/1884, 128 s.
- Edebiyât-ı Osmâniye, 5 Cüz, Mahmut Bey Matbaası, Dersaâdet,1305/1888, 160 s.
Câzim,
Belâgat, Matbaa-i Ebüzziya, İstanbul 1304/1887, 32 s.
Abdurrahman Fehmi, Tedrîsât-ı Edebiye, Birinci Kısım, Karabet ve Kasbar Matbaası, İstanbul 1302/1885, 176 s.
Mirduhîzâde Abdurrahman Süreyya,
Mîzânü’l- Belâga, Cerîde-i Askeriye Matbaası, İstanbul 1303/1885, 405 s.,
- Sefîne-i Belâga, Matbaa-i Ebüzziya, Kostantiniye 1305/1888, 200 s.
Diyarbakırlı Sait Paşa,
Mîzânü’l- Edeb, A. Asadoryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1305/1888, 403 s.
Mehmet Ziver,
Hikmet-i Edebiye, İstanbul 1305/1888, 70 s.
Muallim Naci,
Istılâhât-ı Edebiye, A. Asadoryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1307/1891, 283 s.,
- Istlâhat-ı Edebiye/Edebiyat Terimleri, Hazırlayanlar: Alemdar Yalçın-Abdülkadir Hayber, Akabe Yayınları, Ankara (tarihsiz), 212 s.
- Edebiyat Terimleri/Istlâhât-ı Edebiye, Hazırlayan: M. A. Yekta Saraç, Gökkubbe Yayınları, İstanbul 1996, 2004, 175 s.
Ali Nazîma,
Muhtıra-i Belâgat, Kasbar Matbaası, İstanbul 1308/1891, 36 s.
Rusçuklu M. Hayri,
Belâgat, Aydın Vilâyet Matbaası, Aydın 1308/1891, 86 s.
Reşad,
Nümûne-i Şiir ve İnşa, Kasbar Matbaası, Dersaadet 1308/1891, 136 s.
Mehmet Rifat,
Mecâmiü’l – Edeb, 3 cilt, Kasbar Matbaası, Dersaadet, 1308/1891, 936 s.
Sakızlı Ohannes,
Fünûn-ı Nefîse Tarihine Medhal, Karabet Matbaası, İstanbul 1308/1891, 189 s.
İbnü’l – Kâmil Mehmed Abdurrahman,
Belâgat-i Osmâniye, Tertîb-i Cedîd, Kasbar Matbaası, Dersaadet 1309/1892, 80 s.
Menemenlizâde Mehmet Tahir,
Osmanlı Edebiyatı, Kasbar Matbaası, (İstanbul)1310/1892, 234 s.
Mehmet Celâl,
Osmanlı Edebiyatı Nümûneleri, Matbaa-i Sefa ve Enver, Dersaâdet, 1312/1894, 615 s.
İsmail Safa,
Mülâhazât-ı Edebiyye, İkdam Matbaası, Dersâdet 1314/1897, 71 s.
-Muhâkemât-ı Edebiyye, Keteon Bedrosyan Matbaası, İstanbul 1329/ 1914, 134 s.
Servet-i Fünun Döneminde Yazılmış Edebiyat Nazariyesi Kitapları
İsmail Hakkı,
Esrâr-ı Belâgat, Mukaddime, Matbaa-i Ebüzziya, Kostantiniye, 1317/1899, 100+5 s.
- Esrâr- ı Belâgat, Cüz-i Evvel, A. Asadoryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1318/ 1900.
İbradalı Mehmet Şükrü,
İlm-i Belâgat, Arif Efendi Matbaası, Dersaadet 1318/1990, 32 s.
M. İzzet,
Defü’l - Mesâlib fi-Adâbi’ş-Şâir ve’l-Kâtib, Ticaret Odası Gazetesi Matbaası, 1325/1907, İstabul 544 s.
Süleyman Fehmi,
Edebiyat, Hilâl Matbaası, Dersaâdet 1325/1909, 360 s.,
- Edebiyat, İkinci Tab’ı, Hilâl Matbaası, Dersaadet 1326/1910, 360 s.
- Edebiyat, Üçüncü Tab’ı,Kanaat Matbaası, Dersaâdet 1328/1912, 332 s.
- Edebiyat, Hazırlayan: Ali Yıldırım, Elazığ, 2004, 311 s.
Midhat Cemal,
Edebiyat Dersleri, Karagöz Matbaası, Dersaâdet, 1326/1910, 94 s.
Millî Edebiyat Döneminde Yazılmış Edebiyat Nazariyesi Kitapları
Şehabeddin Süleyman,
Târîh-i Edebiyat-ı Osmâniye, Sancakyan Matbaası, İstanbul 1328/1912, 378 s.
Reşîd, Aydın Vilâyeti Valisi,
Nazariyât-ı Edebiye, c. I, Ahmet İhsan ve Şürekâsı, İstanbul 1328/1912, 291 s.;
Reşîd, Aydın Vilâyeti Valisi,
Nazâriyât-ı Edebiye, c. 2, Ahmet İhsan ve Şürekâsı, İstanbul 1328/1912, 179 s.
Şahabeddin Süleyman,
Sanat-ı Tahrîr ve Edebiyat, Tefeyyüz Kütüphanesi – Araks Matbaası, (İstanbul), 1329/1913, 395 s.
Tâhirülmevlevî,
Tedrîsât-ı Edebiyyeden Nazım ve Eşkâl-i Nazım, I. Kısım, Mahmut Bey Matbaası, Desaâdet, 1329/1913, 88 s., Kısm-ı Sânî, Yeni Osmanlı Matbaa ve Kütübhanesi, Dersaâdet, 1329/1913, 111 s.
Mehmed Âkif,
Kavâid-i Edebiyye, Sırât-ı Müstakim Matbaası, İstanbul 1329/1913, 16 s.
Muhyiddin,
Yeni Edebiyat, Kitabhâne-i İslâm ve Askerî, İtanbul1330/1914, 240 + 4 s.
-Edebiyat Yeni, İkinci Tab’ı, Kütübhâne-i İslâm ve Askerî, İstanbul 1335/1919.
-Yeni Edebiyat, Hazırlayanlar: Yüksel Topaloğlu – Recep Duymaz, Akademik Kitplar Yayınları, İstanbul 2015, 263 s.
Köprülüzade Mehmet Fuat – Şahabeddin Süleyman,
Malûmât-ı Edebiye, c. 1, Kanaat Matbaası, Dersaadet 1330/1914, 4 + 314 + 6 s.
- Malûmât-ı Edebiye, c. 2, Kanaat Kütüphanesi - Kanaat Matbaası, Dersaâdet 1331/1915, 264 s.
Ali Ekrem,
Nazariyât-ı Edebiyye Dersleri, 1331-1332 Sene-i Tedriyyesinde Darülfünûn’da Takrir Olunan Derslerden Müteşekkildir. Taş Basma, ( İstanbul) 1913-1914, 496 s.
Ömer Ferîd Kam,
-Âsâr-ı Edebiyye Tedkîkatı, Taş Basma, (İstanbul), 336 s.;
-Âsâr-ı Edebiyye Tetkikatı, Hazırlayan: Halil Çelik, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1998, XXIV +320 s.
Köprülüzade Mehmet Fuat – Şahabeddin Süleyman,
Yeni Osmanlı Târîh-i Edebiyatı, Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1332/1916, 392 s.
Nüzhet Haşim,
Millî Edebiyata Doğru, Nâşiri: Cemiyet Kütüphanesi, İstanbul 1918;
-Millî Edebiyata Doğru, Hazırlayan Recep Duymaz, Akademiik Kitaplar Yayınları, İstanbul 2013, 202 s.
Raif Necdet,
Hayat-ı Edebiyye, İkbal Kütüphanesi, İstanbul 1922, 383 s.;
-Edebiyat Hayatı (Hayat-ı Edebiyye), Hazırlayanlar: Recep Duymaz, Yüksel Topaloğlu, Özcan Aygün, Akademik Kitaplar Yayınları, İstanbul 272 s.
Ali Cânip,
Edebiyat, Türkiye Cumhuriyeti Maarif Vekâleti Neşriyatından, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1340/ 1924, 499 s.
- Edebiyat, İkinci Tab’ı, Millî Matbaa İstanbul 1926, 492 s.
- Edebiyat, Üçüncü Tab’ı, Millî Matbaa, İstanbul 1928, 491 s.
- Epopée ve Edebî Nev’iler ile Mesleklere Dair Malûmât, Devlet Matabaası, İstanbul 1927, 73 s.
İbrahim Alaaddin,
Bedii Terbiye, Tanin Matbaası, (İstanbul) 1341/1925, 96 s.,
- Estetik Eğitimi – Bediî Terbiye – Hazırlayan: Abdurrahman Kolcu, Salkım Söğüt Yayınları, Erzurum, 2006, 80 s.
Ziyaeddin Fahri,
Bediiyat, Maarif Vekâleti (Neşriyatı), İstanbul 1927, 64+6 s.
- Estetik, Hazırlayan: Rıdvan Canım, Yazar Yayınları, Ankara 2009, 144 s.
Çankırılı Talat,
Halk Şiirlerinin Şekil ve Nev’i, Devlet Matbaası, 1928, 166 s.7
On dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısından itibaren başta edebiyat olmak üzere diğer güzel sanat dallarımıza ait eserlere dayalı olarak yazılmış bu edebiyat nazariyesi/kuramı kitaplarının yanında dönemin gazete ve edebiyat dergilerinde çıkmış çok sayıda makale hacminde yazılar da vardır. Burada bu kitaplardan sadece bir tanesinin amacı üzerinde birkaç cümle söylemek istiyorum. Recaizâde Mahmut Ekrem, bir dilin, dilbilgisi kurallarının önceden belirlenmeyip o dili kullanan halkın konuşmalarından ve o dille yazan edebiyatçıların eserlerinden çıkarıldığını belirtir. Aynen bunun gibi, bir edebiyatın bir bakıma nazariyeleri/kuramları demek olan belâgatının/retoriğinin de o edebiyatın metinlerinden çıkarılmasının doğru olduğuna işaret eder. Talîm-i Edebiyat’ında bunu yapmaya çalıştığını söyler8.
Biz bir adım daha ileri giderek estetik kuramlarımızın da aynı yolla vücuda getirilebileceğini söyleyeceğiz. Nitekim Réne Wellek, Edebiyat Teorisi adlı kitabında anlattığı teorileri, bazen gönderme, bazen alıntı yapmak suretiyle edebiyat eserlerine ve daha önce yapılmış kuramsal çalışmalara dayandırmıştır9. Yukarıdaki edebiyat nazariyesi/kuramı kitaplarımızın listesine bu açıdan baktığımızda onların estetik ve sanat kuramcılarımızca henüz keşfedilmemiş bir hazine olduğunu görüyoruz. Bu durum bize, ünlü Divan şairi Hayâlî (xvı. yy.)’nin bir beytini hatırlatmaktadır:
Cihân-ârâ cihân içindedir arayı bilmezler
O mâhiler ki deryâ içredir deryâyı bilmezler10
İleride bu topraklarda Türk - İslâm estetiğinin kuramlarını oluşturma çabaları bilimsel olarak başladığında bu hazineye de başvurulacağı muhakkaktır. Türk estetiğinin kuramlarını oluşturma çalışmalarının yukarıdaki nazariye/kuram kitaplarının arkasındaki sanatsal birikim ve felsefe geleneğiyle beslenmesi gerektiğini de ayrıca söylemeliyiz. Buna göre gelecekte estetik kuramlarımızı oluştururken besleneceğimiz kaynakları belirlediğimizi söyleyebiliriz. Batı’daki kuramsal estetik birikimle donandıktan sonra bunları şöyle sıralayabiliriz:
- Başta edebiyat olmak üzere bütün güzel sanat dallarımızda başlangıçtan günümüze kadar vücuda getirilmiş sanat eserlerimiz,
- Edebiyat nazariyesi/kuramı kitaplarımız,
- Arka plânda bunları besleyen Türk-İslâm felsefesi.
6 “Kavâid-i Osmâniye: Bu eserin üzerinde Ahmet Cevdet Paşa ile birlikte Keçecizâde Mehmet Fuat Paşa’nın da adı bulunmaktadır. Eser, Encümen-i Dâniş’in ilk kitabı olarak H. 1267 (M. 1851) yılında taş basma olarak basılmış ve Türk dilinin ilk Türkçe yazılmış gramer kitabı olarak kabul edilmiştir”. Nevzat Özkan, Ahmet Cevdet Paşa - Fuat Paşa Kavâid-i 0smaniye, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2000, s. 29.
7 Bu liste hazırlanırken şu kaynaklardan yararlanılmıştır: M. Seyfettin Özege, Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu, İstanbul 1971, 5 cilt; Kazım Yetiş, “Belâgat, Rhetorique ve Edebiyat Nazariyesi Sahasında Neşredilmiş Kitapların Tenkidli Bibliyografyası”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1987, Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1992, s. 376 – 406.
8 Recaizade Ekrem’in konumuzla ilgili düşünceleri şöyledir: “Acaba evvelemirde bir lisanın kavaid-i âdiye ve edebiyesi, tayîn ve tedvîn olunur da sonra halk o kavâide tevfikan söz söyler ve üdebâ dahi âsârını ona göre mi yazar? Yoksa ibtida halk bir lisan ile mütekellim olur ve üdebâsı dahi o lisanda âsârını meydana isar da ba’de fusahanın tarz-ı tekellümünden kavâid-i lisan ve üdebânın âsâr-ı bedîasından dahi kavâid-i edeb mi istinbat ve istihrac olunur?...
Şüphe yoktur ki doğru olan ikincisidir. Bu halde bizim Osmanlıca bir lisan ise onun hakkında dahi bu kaide-i tabîiye câri olmak ve binaenaleyh lisanımızın sarf ve nahvi ve beyan ve bedii (yani belâgatı) dahi kendisinden çıkarılmak lâzım gelirdi.
İşte müellif-i hakîr bu hakikati daima derhatır eylemesinden dolayıdır ki – şu hâtimeyle kısm-ı evveli rehîn-i tamam olan - eser-i nâçizânesine derc ettiği kavâid-i edebiyeyi, âsâr-ı kalemiyeleri, edebiyat-ı milliyemize bihakkın şeref veren, eâzım-ı üdebâmızın âsâr-ı bedîasından ahz ve vaz’ eder gibi yazmaya çalışmıştır.” Mahmut Ekrem ( Recaizade), Talîm-i Edebiyat, İstanbul 1330/1911, s. 381-382. Bununla beraber bu kitapların hepsinde böyle bir düşüncenin ifade edildiğini söylemek istemiyoruz.
9 Réne Wellek, Edebiyat Teorisi, Çev. Ömer Faruk Huyugüzel, Akademi Kitabevi, İzmir, 1993, IX + 355 s.
10 Hâyâlî Divânı, Hazırlayan: Ali Nihat Tarlan, Akçağ Yayınları, Ankara 1992, s. 107.
Yeni yorum ekle