“İstinsâh”: Arapça nesh kökünden türemiş bir kelime. İslam Ansiklopedisi’ne göre “bir kitabın yahut yazılı bir metnin nüshasını çıkarma, onu harfi harfine kopya etme” anlamına geliyor.
Yazının icadıyla birlikte başlamış insanoğlu istinsah etmeye.
Daha önceleri öğrenilen, kıymet verilen, saklanmak istenen bilgiyi sonraki nesillere aktarmanın tek yolu “hıfz” yani ezbermiş.
Hıfz, hafız ve hafıza kelimeleri “muhafaza” ile aynı kökten geliyor. Korumak, saklamak gibi manalar taşıyor.
İstinsah, yazının keşfiyle kıymetli metinlerin tahrif edilmeden muhafazası için en önemli araç olmuş.
Çünkü ezberlenerek -yani hıfzedilerek- nesilden nesle aktarılan bir metnin orijinalliğinin korunması çok zor.
Kulaktan kulağa oyunu, bu zorluğu ne güzel ortaya koyar.
İnsan hafızası hiç de güvenilir bir saklama kabı değildir.
Bir bakarsınız içine koyduklarınız durdukları yerde değişivermiş. Başka şeylere dönüşmüş!
O yüzden bir teknoloji olarak yazı ve istinsahı bilen insanlar öğrendiklerini önce yazıya dökmeye sonra da o yazdıklarının birebir kopyalarını oluşturmaya gayret etmişler.
İslam Ansiklopedisi, önceki kitapların tahrifi hakkında uyarılmış olan Müslümanların Kur’an-ı Kerim’i aynı akıbetten korumak için yazma ve istinsah konusunda çabuk davrandıklarını söylüyor. Ayetler indikçe sahabe tarafından hem yazılmış hem ezberlenmiş. Kur’an âyetleri Hz. Ebû Bekir zamanında bir araya toplanarak mushaf haline getirilmiş ve “imam mushaf” denilen bu ilk nüsha daha sonra Hz. Ömer’e intikal etmiş; onun vefatı üzerine de kızı ve Resûl-i Ekrem’in yazı bilen eşlerinden olan Hafsa’ya, ondan da Hz. Osman’a ulaşmış. Hz. Osman “imam mushafı” ashaptan Zeyd b. Sâbit, Abdullah b. Zübeyr, Saîd b. Âs ve Abdurrahman b. Hâris’e istinsah ettirip Mekke, Kûfe, Basra, Şam, Yemen ve Bahreyn’e birer nüsha göndermiş. Kur’an’ın bu ilk istinsahıyla ilgili faaliyetler beş yıl kadar sürmüş. Metinlerin orijinallikleri korunarak çoğaltılması vazifesini icra eden kimselere “müstensih” denilirmiş.
Peki, okuma yazma öğrenen herkes istinsah etme işine girişebilir miymiş?
Cevap: Hayır! Bu konudaki ilginç bilgileri yine Diyanet Ansiklopedisi’nin “istinsah” maddesinden aktaralım:
“Zamanla birtakım kurallara bağlanan istinsah için aslında icâzet gerekirdi. İcâzeti olmayanlar teamül gereği, genellikle metnin sonunda yer alan istinsah kaydına imza koymazlardı. İstinsah kayıtlarını ana metinden ayırmak için metnin sonu gittikçe kısalan satırlar halinde üçgen şeklinde bitirilir ve bunun ardından istinsah kaydı konurdu; bazan da kayıt bu üçgen içinde yer alırdı. Dikkatli müstensihler, “temme” (tamam oldu, iş bitti) kelimesinden ve dua cümlesinden sonra “el-fakīr, el-hakīr” ibaresiyle kendi adlarını, istinsahın yıl, ay ve gün olarak bitiş tarihini, yapıldığı yeri, esas aldıkları nüshanın ferâğ, ketebe veya istinsah kaydını da belirtirlerdi. İstinsah kayıtlarında bazan “temme” yerine “mîm”, “intehâ” (sona erdi) yerine “hâ” ve “âmin” yerine “elif-mîm” kısaltma harflerinin konulduğu görülür. Müstensih adını kısaltarak yazabildiği gibi şöhreti, mezhebi, memleketi, hocası hakkında bilgi de verebilir; eğer istinsah ettiği kitap Kur’an ise bunun kaçıncı istinsahı olduğunu da söylerdi.”
Aktardığımız maddedeki bazı kavramları da açıklamaya çalışalım: “Ferağ kaydı”, yazma eserlerin sonuna konulan istinsahla ilgili notlara verilen isim. Müstensihler kopyaladıkları metnin sonuna kopyalama işinin bittiğini gösteren bir not düşerlermiş. Bu notu da ana metinle karışmasın diye farklı bir yazı karakteriyle, giderek küçülen satırlar halinde yazarlarmış. “İstinsah kaydı” olarak da bilinen bu satırlara bazen “ketebehû” ifadesiyle başlamasından dolayı “ketebe kaydı” adı da veriliyor. Ferâğ kaydı, çoğunlukla istinsah işinin kim tarafından nerede yapıldığına ve hangi yıl, ay, gün veya gecede, saat kaçta bitirildiğine dair kısa bilgiler veriyor.
***
Yazının bulunmasından itibaren bin bir emek çekerek müstensihlerin yaptığı iş daha sonra matbaalar ve nihayet bugün bilgisayarlar tarafından yapılır oldu.
Bugün ne kadar uzun ve karmaşık olursa olsun seçtiğimiz metinler birler ve sıfırlara dönüştürüp en ufak bir hataya meydan vermeden inanılmaz bir hızda “istinsah” ediliyorlar.
Bilgisayarlarla birlikte iki kelime farklı anlamlar kazandı: kopyala ve yapıştır.
Daha önce çok zahmetli gelen fiilleri birkaç tıklama basitliğine indirgedi.
İki tuş kombinasyonuna…
Ctrl+c ve ctrl+v…
Yüzbinlerce satırı, milyonlarca harfi göz açıp kapayana kadar çoğaltabilir hâle geldik.
“İstinsah” bir zorluk olmaktan çıkalı çok zaman oldu.
Ama her teknolojik gelişme gibi bu kolaylık da bir takım yan etkileri ile girdi hayatımıza.
Kolayca kopyalanabilir -ve dolayısıyla kolayca ulaşılabilir- olmak metinlere gösterilen özen ve saygının altını oymaya başladı.
Düşünürlerin ömürlerini verdikleri külliyatlarını, sözlükleri, ansiklopedileri, insanlığın tüm yazılı entelektüel birikimini dakikalar içinde kopyalayıvermek işten bile sayılmıyor artık.
Bugün sıradan bir bilgisayarın hafızasında bir hayat müddetince okunsa bitirilemeyecek on binlerce eseri saklamak mümkün.
Orwell’in 1984’te anlattığı, bilgiye erişimin neredeyse tamamen sınırlandığı distopya gerçekleşmedi ama bugün Huxley’in “cesur yeni dünyasında” yaşıyoruz denilebilir. İnsanların sonsuz bir veri denizinde boğulduğu, iyiyi kötüyü, kaliteliyi kalitesizi, faydalıyı faydasızı ayırdedemedikleri bir dünya bu.
Kopyala yapıştır kolaylığı entelektüel hırsızlığın kapısını da ardına kadar açtı.
Bir bilgi okyanusundan bir fincan su alıp az öteye boşaltmanın hükmü nedir?
Kopyalana kopyalana sıradanlaşmış, değersizleşmiş, anlamsızlaşmış, tepeleme yığılmış bilgilerden irfan damıtmak mümkün müdür?
Her fikrin eşit derece makbul ve değerli sayıldığı, dolayısıyla her fikrin eşit dereceye “indirgendiği” bir vasatta “kopyalayıp yapıştırmaya” devam ediyoruz.
Bugünün müstensihleri olarak icazete ihtiyacımız yok.
Ancak kopyalayarak çoğalttığımız bilgi midir yoksa çöp müdür, işte bunda şüphelerimiz var.
_______________
İstinsâh: http://www.islamansiklopedisi.info/dia/ayrmetin.php?idno=230369
Ferağ Kaydı: http://www.islamansiklopedisi.info/dia/ayrmetin.php?idno=120354&idno2=c120200#1