Romalı Horatius’un ta milattan önce 20 yılında söylediği,
"Dimidium facti qui coepit habet: sapere aude" yani, "Başlayan yolun yarısını almıştır: Kendi aklınla düşünmeye cesaret et!" sözüne atıfla Immanuel Kant’ın "Aydınlanma Nedir?" adlı denemesinde söylediği "Sapere aude! Habe Muth dich deines eigenen Verstandes zu bedienen!" yani, "Bilmeye cesaret et. Kendi anlayışını kullanma cesaretini göster!” cümlesi, aydınlanma çağının felsefesini özetler.
Aydınlanmacılara göre insanoğlunun, ergin olmama durumundan kurtulmasının vakti gelmişti. Yani “başkalarının” vesayetinden kurtularak “aydınlanacaktık”. Kendi aklımızı “başkalarının” kılavuzluğuna başvurmaksızın kullanmak kararlılığını ve yürekliliğini gösterecektik.
Kulağa harika geliyor değil mi?
Fakat bu parlak, bu heyecan verici çağrının, ardında birtakım ciddi problemlerin saklandığı sonradan anlaşılacaktı!
Belki de insanların akıllarını kullanmamalarının yegâne sebebi Kant’ın ileri sürdüğü gibi tembel ve korkak olmaları değildi!
Her şeyden önce teslim etmek gerekir ki akıl dediğimiz cihaz her insanda eşit kuvvette değil.
Herkeste aynı otomobilden yok. Kimininki kırık dökük eski bir Serçe, kimininki Ferrari! Acaba mesafe almak isteyen kimseler, kendi arabaları ile gitmekten korktukları için değil de arabalarının onları menzile ulaştıramayacağını bildikleri için toplu taşıma vasıtalarını tercih ediyor olamazlar mı?
Madem teşbihi otomobil ile yaptık oradan devam edelim.
Aracınız ne kadar iyi olursa olsun. Çalışmak için yakıta ihtiyaç duyar. Deposu boş bir Ferrari ile deposu boş başka bir araç arasında menzile ulaştırma kabiliyeti açısından bir fark yoktur.
Aklın yakıtı bilgidir.
Bilgiye erişimi kısıtlı, bilgi kaynaklarından habersiz yahut onlara karşı tamamen ilgisiz bir adam dünyanın en iyi muhakeme yeteneğine ve en kuvvetli hafızasına sahip olsa ne fayda?
Kalitesiz yakıt motoru bozar. Otomobili yolda bırakır.
Yakıtın kalitelisini nasıl ve nereden bulacağız?
Kaliteye nasıl karar vereceğiz?
Her türlü vesayeti reddederek kendi kararlarımızı almaya karar verdiğimize göre, kaliteli yakıtı nerede bulabileceğimizi “birilerine” sormak gibi bir seçeneğimiz yok!
Ve nihayet asıl soru: Velev ki en iyi otomobile sahibiz, en kaliteli yakıtı da bulduk, depomuzu da doldurduk, nereye gideceğiz?
Quo Vadis? Ve eyne tezhibun?
Aklımızı yegâne yol göstericimiz seçtik ve kendimize asla başka rehber kabul etmiyoruz. Elimizde bir haritamız da yok.
Fakat aklımız karışık, hatta bazen birbirine zıt yönleri işaret edip duruyor.
Doğru olduğunu ancak “zannedebileceğimiz” bir yöne doğru, başta belirlediğimiz istikametten sapıp sapmadığımızı da kesin olarak bilemeden yol almaktan başka bir çaremiz var mı?
İlmi en hakiki mürşit bellersek “doğru yolu” bulacağımızı, (artık her neresiyse) menzilimize onun rehberliğinde varacağımızı sandık.
Bugün iyiden iyiye tartışılan aydınlanma fikrini bir elbise gibi toplumun üzerine giydirerek toplumu dönüştürebileceklerini zannettiler yarı aydınlarımız bir zamanlar.
Sadece makyajla başka birine dönüştürülebileceğimize inanan, zorba bir çocuk kafasının mağdurları olduk.
Bir rasyonelleşme tiyatrosunun aklını karıştırdığı figüranlar...
Vesayete karşı aklımızı kullanmayı öğrenmek için güdülmemiz gerektiğine (!) inanan vasilerin zihinleriyle, hisleriyle hatta kültürel genleriyle oynadığı ucubeler...
Derken modernite bitti, şimdi yaşadığımız post-modernitedir dediler!
Post modern düşünce, biraz da insanın çaresizliğinin akıl zaviyesinden tescili oldu.
Post-moderniteyi de tıpkı modernite gibi coşkuyla kucakladık!
Daha modernleşmeyi doğru dürüst kavrayamamışken, kavrayamadığımız şeylerin aslında değerlerinin itibari olduğu fikri ile rahatladık.
Kim bilir, bugünkü müthiş zihinsel savruluşlarımızın sebeplerinden bazılarını da belki burada aramak lazım.
Teknoloji, internet ve özelde sosyal medya, insanımızın darmadağın zihnini hiçbir zaman olmadığı kadar görünür kıldı. Yazmak çizmek eskiden iyi kötü entelektüellere mahsus bir faaliyetken artık toplumun her kesimi “yazar” hâle geldi. Okumadığı halde yazan, kanaat sahibi olmak için “bilmeye”, bir altyapı edinmeye ihtiyaç duymayan insanlarımız âdeta istila ettiler mikro blogları, yorum sayfalarını.
Yazılanları okumak, insanlarımızın nasıl akıllarıyla değil, hisleriyle “düşündüğünü” görmek için kâfi.
Bir kanaate, bir fikre, bir ideale sahip olduğu illüzyonuna kapılmış, kendisini o “meşkuk ideali” uğruna kan dökmeye bile hazır hisseden insanlarımızın çokluğu dehşet verici.
Aklımı özgürleştiriyorum zannederken, hislerinden mamul dizginlerini efendilerinin eline verdiğini fark edemeyen yığınları gözlemliyoruz.
Hislerin hükümran olduğu topraklarda mantıki tutarlık aranmaz. Birbirleriyle taban tabana zıt hisler bile aynı anda aynı bünyede varlık gösterebilir. Aynı kişiye hem nefret hem hayranlık beslenebilir mesela. Ömür boyu öfkelenilen ideolojiye bir anda aşık olunabilir.
Orwell’in çift düşünce sistemi “double-think” tam da böylesi iklimlerde mümkündür.
Bir hayalet gemi misali her rüzgârla, her akıntıyla sürüklenen bir kitleyiz. Bu dümeni kırık, çapası kopuk geminin eninde sonunda karaya oturması mukadder görünüyor.
Post modern düşüncenin meşrulaştırdığı, rasyonelleştirdiği, kabul edilebilir kıldığı bir zihinsel kaosla karşı karşıyayız.
Herkesin fikri, kararı, tutumu saygıdeğer.
Kime düşmüş yargılamak!
Detone ses yok; Nasreddin Hoca misali herkes başkalarının aradığı perdeyi çoktan bulmuş.
Ayıp yok, yanlış yok, kötü yok. Sadece saygı duyulması icap eden tercihler var.
Güçlünün haklı oluşunun müdafaasına gerek kalmadı zira “haklı” diye bir şey yok artık!
“Hukuk siyasetin köpeğidir” cümlesinin alenen telaffuzunu mümkün kılan bir vasattayız.
İnsanlık “Sapere Aude” çağrısına uyarak her vesayeti reddetti. Aklı tanrılaştırınca Allah’a inanmaktan ve dolayısıyla Allah’ın ipine sarılmaktan vazgeçmek de kaçınılmaz bir neticeydi. Bu tercihin insanoğlunu taşıdığı ufukların hiç de vaat edildiği gibi “parlak” çıkmadığı aşikâr. Akılın rehberliği, insanlığı -sanılanın aksine- iktidarın ve neticede kaba kuvvetin yegâne belirleyici olduğu bir cangıla taşıdı.
Süslü sözlerin, sözüm ona yüksek ideallerin, artlarında gizledikleri sanılan şeyin aslında var olmadığı gün be gün daha iyi anlaşılıyor.
Kralın çıplak olduğu her geçen gün biraz daha belli oluyor.
Belki de bu kaos yeni bir düzene gebedir.
Belki şer gördüğümüzde hayır vardır.
Belki bazı insanlar unutup kaybettikleri Allah’ın ipini tekrar aramaya çıkarlar.
Kim bilir?
https://en.vikipedi.pw/wiki/Sapere_aude
https://philosophyintrocourse.com/phi-2600-090-fall-b/immanuel-kant-wha…
http://tanrivarmi.blogspot.com.tr/2015/08/immanuel-kant-aydinlanma-nedi…