"Savaşlar tarihinde barut ve atom bombasından sonra dronlar üçüncü büyük icat mıdır?"
Bir dron belgeselinden..
Giriş: Bir Dron İntihar Görevi
17–18 Eylül 2024 gecesi Ukrayna, Rusya'da Moskova'nın 400 km kuzeyindeki Tver bölgesinde Toropets Rus cephaneliğini dron saldırısı ile yok etti. Tahminlere göre 30.000 tondan fazla cephane havaya uçtu. Nükleer patlamaya benzer bir "atom mantarı" oluştu ve Richter ölçeğiyle 3 şiddetinde yer sarsıntısı tespit edildi. "Savaş sırrı" engeline takılan ve doğrulanamayan rivayetlere göre Ukrayna kendine 750 km uzaktaki tesise en az 50 dron (İHA) göndermiş ve dronların çoğu Rus hava savunması tarafından bertaraf edilmişti, ama hedefe ulaşan birkaçı cephaneliği ateşlemeye yetti.
Türkçede "İHA" (İnsansız Hava Aracı) veya "SİHA" (Silahlı İnsansız Hava Aracı) da denen dronlarla Ukrayna, artık uzmanlarca "stratejik hava bombardımanı" denen bir askeri harekatla Rus askeri ve enerji altyapı hedeflerini dronlarla bombalayarak Rus rafineri kapasitesinin %30'unu safdışı bıraktı ve bu Rusya'da akaryakıt kıtlığına neden oldu. Ukrayna dronları geniş bir ülke olan Rusya'da 1000 km.den uzak Urallara, Hazar ve Volga kıyılarına, Baltık kıyısında Ust Luga'ya (St. Petersburg'a yakın) ulaşarak yeteneklerini ispat ettiler.
Dron hedefleri arasında petrol depoları, doğalgaz tesisleri ve boru hatları, elektrik trafoları ve santralleri, köprüler, demiryolları ve diğer ulaşım hatları ve araçlar bulunuyor.
Rusya ise İran yapımı Shahed dronları, sesten çok hızlı "Kinjal" (hançer) füzeleri ve "kayar bomba" (glide bomb) denen planör bombalarla Ukrayna'ya zor günler yaşatıyor.
Öte yandan Yemen'in muhalif silahlı hareketi Hutiler dronlar kullanarak, 2019'da uzun süredir kendileriyle savaş halindeki Suudi Arabistan'ın petrol tesislerini vurdular ve Suudi petrol ihraç kapasitesinin %50'sini saf dışı bıraktılar. Hutiler, muhtemelen arkalarına İran desteğini de alarak, bölgede faal büyük güçlere zor zamanlar yaşattılar. 2024'te İsrail'in Gazze savaşının başlamasından sonra Filistin'le dayanışma için, neredeyse 1000 km. öteye, İsrail'e dek dronlarını gönderdiler.
Dronlar İsrail'de çok bir tahribat yapmasa da, İsrail'in "Demir Kubbe" adını verdiği ve aşılmaz ilan ettiği hava savunma sisteminin delindiğini gösterdiler ve bu şekilde moral etkileri maddi etkilerinin çok ötesinde oldu. Hutiler bununla kalmayıp, Kızıl Deniz'den geçen İsrail yanlısı devletlere ait ticari gemilere de dronlarla saldırarak deniz trafiğini uzun süre aksattılar. Bunu belki modern bir hava kuvveti için gereken bütçenin %1'ine başarmışlardı. Huti hava akınlarında kendi tarafından pilot can kaybı olmamasını da artı hanesine ekleyelim.
Dron savaşının yine en ilginç cephelerinden biri Karadeniz'de yaşanmış ve Ukrayna ürettiği robot teknelerle Rus donanmasını vurup sayısız gemi batırarak donanmayı Kırım'daki üslerinden çekilmeye zorlamıştır. Hedefler arasında "Putin'in hayalet filosu" denen ve Rusya'nın kendine konan petrol ihraç ablukasını delmek için kullandığı tanker filosuna ait gemiler de vardı. Bugün doğru düzgün donanması ve hava kuvveti olmayan güçler ve ülkeler süper güçleri havada ve denizde dronlarla zorlayabilmektedir. Tüm bunlar, yukarıdaki soruyu tekrar akla getiriyor:
"Savaşlar tarihinde barut ve atom bombasından sonra dronlar üçüncü büyük icat mıdır?".. Bizce evet, öyledir.
Stratejik Hava Bombardımanı: Eskiden ve Şimdi
Stratejik hava bombardımanı denince klasik savaşlardan bildiğimiz görüntüler dev bombardıman uçakları ve düşman hava sahasına tehlikeli seferlerdir. Özellikle 2. Dünya Savaşı'nın "uçan kaleleri" (B-17, B-24) ve Vietnam harbinin B-52'lerle yürütülen ağır hava bombardımanları belgeseller ve filmlere konu oldu. Hollywood yapımı "Memphis Belle" filmi bir B-17 "uçan kale" bombardıman uçağı mürettebatının 2. Dünya Savaşı'nda işgal Avrupası göklerindeki mücadelesini anlatır. Film adını ve konusunu gerçek bir hikayeden alır: Bu 25. ve son seferdir; bu seferden sağ dönerlerse savaş onlar için bitecek, memlekette "askerlik hatıralarını" anlatacaklardır. 25. ve son görev rakamı soğukkanlı istatistiki araştırmalardan sonra konmuş, pilotlara az da olsa bir hayat hakkı tanıyarak (25 seferden sağ çıkma ihtimali yakl. %25!) savaştan sağ kurtulma ümidi taşımaları ve bu sayede moral olarak çökmemeleri sağlanmaya çalışılmıştı. (Gerçi % 25 sağ kalma ihtimali ne derece moral takviye verir, pek anlayamadık, belki %51 daha mantıklı bir oran olurdu; ama bunun için görev sayısını azaltmak, dolayısıyla pilot sayısını çoğaltmak gerekirdi. Anlaşılan Amerika ve İngiltere o kadar pilot yetiştirmekle uğraşmak istemedi! ..)
(25 sefer: Amerikan savaş istatistikleri bir hava akınından sonra pilotların sağ kalma oranını % 94.6 olarak tespit etmişti. İlk bakışta % 5.4 savaş zayiatı çok yüksek olmayan, kabul edilebilir bir oran görülse de, 25 sefer ardarda hayatta kalma ihtimali, basit bir istatistik hesapla: % 94.6 = 0.946 ; 0.94625 = 0.25 yani % 25 idi!)
1943 sonu Alman hava savunması çok gelişti. 1943'te Alman şehri Schweinfurt'a hava saldırısı müttefik bombardıman filosu için % 15.7 ağır kayıpla bitti. Schweinfurt Alman bilya yatakları sanayiinin merkezi idi; bilya yatakları yok ise Alman savaş makinesi de dururdu. Bu nedenle önemli hedefti. Ama bu kadar ağır kayıp devam ederse 25. seferden pilotların sağ çıkma ihtimali de hiç yok gibiydi. Bu filoda büyük moral bozukluğu yarattı.
Onun için seferler durduruldu ve olay soruşturuldu. Sonunda Alman avcı uçaklarından uçan kaleleri korumak için uzun menzilli avcılar (P-51 Mustang) geliştirildi ve refakatçi olarak gönderildi. Bu sayede savaş ve uçuş kayıpları kabul edilebilir düzeye geriledi.
Oysa bir dron saldırısında, eğer hedef önemli ise tek seferde % 90 kayıp kabul edilebilir düzeydir.
%100 kayıp dahi, önemli bir hedef başarıyla vurulduysa, zafer kabul edilir! Pilot savaş alanından kilometrelerce uzakta güvenli bir odada ekranı ve kumandaları başında oturur ve uçağını yönetir. Uçak düşebilir, ama can kaybı olmaz. (Can kaybı ancak düşmanın dron "yuvasını" keşfedip vurmasıyla mümkündür. Bu olmuştur, ama çok nadirdir.) Maddi kayıp da şüphesiz önemlidir, ama daha kolay telafi edilir. 2024 Tver bombardımanına katılan dronların çok azı hedefe ulaştı, eğer dönebildilerse daha da azı üstlerine sağ salim dönebildi. Belki % 90'dan fazlası görev sırasında imha oldu. Ama imha ettikleri cephanenin maliyati kendi maliyetlerini kat kat aşıyordu. Eğer bombardımanı eski usul insan pilotlar taşıyan uçaklarla yapmaya kalksanız uğranacak can ve mal kaybı ile bu bir "intihar görevi" olurdu!.
Ukrayna Rusya ile savaşın başlarında Türk Bayraktar TB 2 dronlarından oluşan küçük bir filoya sahipti. Bayraktar savaşın ilk günlerinde çok yararlılık göstererek Ukrayna'da efsaneleşti ve adına şarkılar yapıldı. Ukrayna daha sonra kendi sayısız tip ve türde dronlarını geliştirerek dron savaşını ileri bir aşamaya taşıdı.
Fakirin Hava Kuvveti" Dronlar
Bir dron kuvveti için önemli cihetlerden biri dronların çok ucuza maledilebilmesidir. Bugün Ukrayna'nın altına koli bandıyla RPG zırh delici başlık bağladığı küçük elyapımı dronlar birkaç yüz Dolar maliyetle uçmakta ve isabet halinde milyonlarca Dolar değerindeki zırhlı savaş araçlarını ve içindeki yetişmiş personeli safdışı bırakmakta. Ruslar binlerce tank ve zırhlı aracı bu savaşta, önce Amerikan "Javeline" tanksavar füzelerine, daha sonra çok daha fazlasını bu "eşek arısı sürüsüne" kurban verdiler. (Resmi adı bu olan bir dron birliği de var). Aynı etkiyi sağlamak için Amerikalılar 20 yıl önceki körfez savaşında pahalı A-10 Warthog uçaklarını kullandılar. Irak tank birliklerini bu uçaklarla durdurdular.
Burada hemen tespit edilmesi gereken bir nokta, genellikle çok sayıda (sürü halinde) saldıran dronlara karşı modern uçaksavar füzelerinin etkisiz olmasıdır. Onlar çok pahalı sistemlerdir ve uçak saldırılarına karşı etkilidirler; ama bir sivrisinek sürüsünü havaya kurşun atarak durdurmak ne kadar anlamlı ise, dron sürüsüne karşı da pahalı uçaksavar füzelerini harcamak o kadar anlamlı olur.
Şüphesiz attığınız kurşunlardan birkaç sivrisinek vurulur; ama bu sürünün geneline pek zarar vermez. Otomatik atışlı uçaksavar topları seri atış kabiliyetleriyle dron saldırısına karşı nispeten daha etkilidir; ama onlar yakın mesafe koruma sağlar.
Karıştırıcılar, Fiber Optik Dronlar ve Diğerleri..
Dronları hayli övdük. Ama bir dron saldırısına maruz kalan karşı taraf buna karşı tamamen savunmasız mıdır; değil tabi. Bir tarafın bir hamle yaptığı bu ölümüne yarışta karşı taraf da kendi mukabil hamlesini yapar: Rusya, dronlarla pilotları arasındaki iletişimi bozmak için "karıştırıcılar" (jammer) kullanarak dron saldırılarına cevap verdi. Ukrayna da kendi şehirlerine yapılan dron akınlarını engellemek için uçaksavarların yanısıra karıştırıcıları da devreye soktu.
(Bir karıştırıcı nasıl etki eder: Sessiz bir odada iki kişi rahatça konuşabilir ve birbirinizin dediklerini anlayabilirsiniz. Ama aynı konuşmayı coşkun bir şelale yanında yaparsanız avaz avaz bağırsanız da karşıdaki sizi anlamaz. Şelale sesi, aşağı yukarı fizikte "beyaz ses" denen, her frekanstan ses dalgasının karışımına yakındır. Bir karıştırıcı da, en basit şekliyle, aynı şeyi radyo dalgaları ile yapar ve radyo haberleşmesi ve radar faaliyetini imkansız hale getirir.)
Rus cephesinde başarıyla kullanılan bir cihaz "Krasukha-4" Elektronik Savaş sistemidir. Dron – yer – uydu – topçu hedef haberleşmelerini, radarları ve diğer radyo haberleşmesini bozar; tabi buna düşman haberleşmesi kadar dost haberleşmesi de maruzdur. Özellikle geniş bant karıştırıcılar bu nedenle iki ucu keskin kılıç gibidir; dikkatle kullanılmalıdır.
Karıştırıcıların devreye girişi özellikle yakın cephe ve kara savaşında kullanılan küçük dronlar üzerinde hayli etkili olunca karıştırıcı etkisinden muaf dronlar nasıl yapılabilir konusu üzerine savaşın her iki tarafı da (Ukrayna ve Rusya) kafa yordu. Ve ortaya laser güdümlü fiber optik dronlar çıktı.
Bir fiber optik dron saç telinden ince bir optik lifi arkasından salarak hedefe ilerler. Pilot-dron haberleşmesi bu optik lif içinden bir laser ışığı demeti ile sağlanır. Buradaki teknik, bugün şehirlerde evlere hızlı internet sağlayan fiber-optik kablolarınki ile aynıdır. Sivil barışçı fiber optik sistemler oldukça uzun süredir kulanımdadır ve yerleşik teknolojidir; ama savaşta ve dronlarla kullanımı son 1-2 yılın ürünüdür. Tabi bu tür dronlar genellikle "tek yönlüdür", geri dönüşü yoktur.
İnce lif 20-30 km (bazı yeni modellerde 50 km) uzaklığa kadar açılabilir. Pilot son derece net ve karıştırılması imkansız bir görüntü ve anında tepki veren kumandalarla hedefe yaklaşır. Ne var ki fiber optik teknolojinin de sınırları vardır. Fiber optik dronlar yakın cephe savaşında başarıyla kullanılabilir; ama bunlarla yüzlerce km ötedeki düşman stratejik hedeflerine hava akını düzenleyemezsiniz. Bunu yapmak istediğinizde yine radyo sinyalli görüntü ve kumanda iletimine dönmelisiniz. Ama o zaman gene karıştırıcılar yolunuza çıkar.
Bir uzun menzilli dronun üssü ile bağlantısı karıştırıcılar tarafından engellendiğinde yapay zeka imkanlarıyla otomatik uçuşuna devam etmesi gibi son sistem gelişmiş teknolojiler bir taraftan devreye sokulurken, karıştırıcı engellemenin belki çok daha klasik ve alışıldık bir yolu daha var: Karıştırıcıyı imha etmek. Bu iş her türlü radyo sinyaline yönelerek kaynağı yok eden özel "anti radyasyon" füze ve dronları ile yapılır.
Radar ve Karıştırıcı Avcısı Dronlar
Düşman radar ve karıştırıcıları, hatta telsiz vericilerini imha etmek için hedefe yönelen hava araçlarının teknolojisi aslında çok eskidir. 2. Dünya Savaşı sonlarına doğru Almanlar düşman radarlarını bulup yok edecek bir teknoloji üzerine yoğunlaştılar. 1945'te Blohm & Voss BV 246 "Hagelkorn" (dolu tanesi) adlı radar avcısı bir planör geliştirdiler. Planöre takılı bir "Radieschen" (havuç) pasif dinleme sistemi, düşman tarafından farkedilecek bir sinyal yaymadan radarları "dinleyerek" hedefi buluyor ve imha ediyordu. Bir Heinkel bombardıman uçağından bırakılan planör geniş bir manevra alanına ve büyük bir savaş başlığına sahipti. Savaşı kaybetmiş ve ümitsiz durumdaki Almanya bu silahı savaş alanlarında pek kullanamadıysa da fikir parlaktı; daha sonra bir çok ülke silah ve havacılık sanayii tarafından bu teknoloji kullanıldı ve geliştirildi. Anti radar bir silah, aynı şekilde radyo sinyali yayan her kaynağa, yani karıştırıcılara ve telsiz istasyonlarına karşı da etkilidir. Nitekim HARM ve AMRAAM (ABD), ALARM (İngiliz), Kh-31 ve Kh-38 (Sovyet Rus), YJ-91 (Çin), yanısıra Rudram (Hint), Hormuz-2 (İran), MAR-1 (Brezilya) ve son olarak Türk (Roketsan) yapımı AKBABA giderek gelişen teknolojilerle donanarak bu alanda yerlerini aldılar.
Bu konuyu böyle genişçe ele almamızın nedeni karıştırıcıların yaydıkları sinyaller nedeniyle açık hedef olmaları ve dron sinyallerini engellemenin kendi sonlarına yolaçmasıdır. Bir drona karıştırıcı izleyen aksam kolaylıkla monte edilebilir ve üsle bağlantısı karıştırıcı nedeniyle koptuğu an o karıştırıcıyı takip ve yok etmek otomatik 2. işlev olarak programlanabilir. Ya da her dron uzun menzil bombardıman filosuna böyle "anti-jammer" dronlar katılarak karıştırma halinde jammer'ı (karıştırıcı) yok edip filonun selametle hedefe devam etmesi sağlanabilir.
Karıştırıcı ya da radarların takipten kurtulmak için yapabilecekleri en basitşey faaliyeti tehlike geçene dek durdurmaktır; ama o zaman takip ya da engelleme işlevlerini yerine getiremezler. Dahası modern teknoloji sayesinde, sinyalini kapatan bir radarın yerini tahmin edip gelip onu vuran akıllı silahlar da vardır. Bu kadar gelişmiş silahler elde olmasa dahi bir karıştırıcının vurulmaktan kurtulmak için kapanması ile dron filosu ile üssü arasındaki radyo bağlantısı geri döner ve filo hedefe ilerlemeye devam edebilir.
Masif Bombardımana Karşı "Akıllı" Bombardıman
2. Dünya Savaşı'nın stratejik bombardıman taktiği hedef üzerine olabildiğince çok bomba atarak tahribini garantiye almaktı. Askeri tabirle "aptal bombalarla" (dumb bombs – güdümsüz düz bombalar) yapılan bir bombardıman, bombaların hedef etrafına saçılması nedeniyle geniş sahada yıkıma yolaçıyordu. İngiliz Hava Kuvvetleri ise nokta hedef fikrini tümden terkederek tüm şehirlerin bombalanması uygulamasına geçti ve şehirlere bu ateş yağmurunun adı masumane bir tabir olan "dehousing" (evsizleştirme) kondu.
24 Temmuz 1943 gecesi Hamburg üzerine yapılan hava akınında ("Operation Gomorrah" – Gomora operasyonu, adını Tevrat'ta geçen, günahkarlar kenti Gomora'nın gökten yağan ateşlerle cezalandırılmasından aldı) 1 saat içinde şehre 2300 ton bomba düştü. Bu tek bir hava akınının 1 saatinde atılan bomba miktarı idi. Müttefik hava kuvvetleri işgal Avrupa'sına 2. Dünya Savaşı boyunca 1.5 milyon tondan fazla bomba attılar!
Hedef hassasiyetindeki eksikliği bu şekilde kaba kuvvetle aşma, modern savaş teknolojileri geliştikçe, hassas ve nokta hedef vurabilme imkanları geliştikçe azaldı. Dronlarda ise teknik inceliğin zirveye çıktığını görebiliriz. Bugün Ukrayna'nın Rusya içlerine gönderdiği dronlar 80 sene öncesine kıyasla çok az patlayıcı taşırlar; ama vurdukları hedeflere bu kadarı yeterlidir; çünkü dron saldırıları cephanelikler, petrol rafineri ve depoları, doğalgaz boru hatları ve tesisleri ile elektrik trafolarına (yağ ile soğutma yaptıklarından her trafo yanabilir yağ dolu bir kazandır!) yöneliktir ve hedefler az bir ateşle kolayca tutuşarak ortalığı cehenneme çevirebilirler.
Rusya da benzer şekilde dron saldırılarıyla Ukrayna'nın enerji altyapısını hedef almaktadır.
Öte yandan bugün Ukrayna kendinden kat kat üstün insan gücüyle üzerine gelen Rus ordusuna karşı asker eksiğini cephede yoğun dron kullanımıyla gidermeye çalışmaktadır.
Piyade Avcısı Dronlar Ve Gelecekte Savaş
Bugün Ukrayna-Rus cephe savaşı dronlar nedeniyle bambaşka bir şekle bürünmüş görünüyor. FPV- dronlar (FPV drone: First Person View drone – anlam olarak Türkçeye Canlı Görüş dronu diye çevrilebilir) her iki tarafta da cephedeki askerin başlıca hasmıdır. Bugün cephedeki bir asker belki düşman askeriyle çatışmadan önce hasım bir dronun elinden kurtulmak zorundadır. Bu dronlar askerler üzerine küçük bombalar atarak ya da intihar dalışı ile patlayarak ölümcül saldırılarını sürdürüyorlar.
Bu savaşta ellerini kaldırıp drona teslim olan askerleri de görüyoruz. Ve bu gelecekteki savaşların nasıl olacağına dair bize ipuçları veriyor. Dron teknolojisi böyle gelişmeye devam ederse cephede dronlara karşı savaşan asker kalacak mıdır?
Anlaşılan o ki, geleceğin savaşları dronlar ile dronlar arasında, makinelerin birbirini yok ettiği distopik bir atmosferde cereyan edecek. Daha şimdiden dron avcısı dronlar Ukrayna üzerinde birbirleriyle dövüşüyor. Yarın bu makinelerin büyük bölümü AI (suni zeka) ile donanmış olduklarından düşmanı kendileri arayıp bulacak ve imha edecek. İnsan müdahalesi gerektiren diğerleri ise pilotlarının cepheden kilometrelerce uzakta güvenli bir sığınakta oturup makinelerini oradan yönetmesi ile faal olacak. Belki burada insani bir kazanım artık cephede insan insanı öldürmeyeceğinden can kaybı olmayacağı. Ne yazık ki öte yandan makineler şehirleri ve tesisleri bombalayıp sivil halkı katletmeye devam edecek ve bunu mekanik bir soğuklukla yapacaklar.
Sonuç
Bugüne dönersek, milli savunma için dron üretmenin ve dron pilotu yetiştirmenin artık savunma faaliyetinin ayrılmaz bir parçası olduğunu görüyoruz. Süpergüç Rusya'nın saldırısı altındaki Ukrayna yılda 4 milyon dron üretiyor! Dron sanayii dev tesisler şeklinde merkezi konumlanmamış, çünkü o zaman düşman hava saldırısı ile kolaylıkla yok edilirdi. Bunun yerine Ukrayna dron sanayii apartman bodrumları, metro tünelleri, depolar, dükkanlar vs. şeklinde yaygın bir ağ olarak yerleştiği için bulmak ve yok etmek çok zor. Tüm bunlar bize bağımsız ve özgür kalmak isteyen orta büyüklükte bir ülkenin neler yapması gerektiği konusunda ateş çemberinden geçmiş değerli tecrübeler sunuyor. Öte yandan süpergüç Amerika, 2009'da beri alışıldık savaş pilotundan çok dron pilotu yetiştiriyor.. ve kullanıyor. Yarın Rus – Ukrayna savaşı nasıl biterse bitsin, savaşlar tarihinde çığır açan savaş olarak yerini alacaktır.
Orta büyüklükte bir ülke liderinin "bu kadar hava kuvveti yeter.. ben 100.000 uzun menzilli dron ve 10.000 dron pilotu istiyorum" demesi artık kaprisli bir emir değil, uzak görüşlülüğün ifadesi kabul edilmeli.
(Not: Ukrayna'nın stratejik bombardımanda kullandığı 1000 km. Menzilli "Bober" -Kunduz- dronlarının tanesi 100 bin Dolar. Bir modern avcı jetinin tanesi 100 milyon – 350 milyon Dolar.
Yani en ucuz avcı jeti yerine 1000 dron alabilirsiniz! Dahası uçağı uçuracak avcı pilotunun eğitimi
5.5 – 11 milyon dolara ve 12-18 ay süreye maloluyor. Pilotlar çok değerli insani yatırım ve bir savaşta kayıplarını telafi hayli zor. Oysa % 100 kayıpla biten bir dron seferinde bile hiçbir dron pilotu zarar görmez, bir sonraki dronu çalıştırır ve göreve devam eder. Dron pilotları "kalıcı insani yatırım"dır.)
Son söz: Bundan 100 yıl önce "İstikbal göklerdedir" denmiş bir ülkede şimdi özgür ve bağımsız kalmak isteyen bir millet için "İstikbal dronlardadır" sözü yeni slogan olacaktır.
Kaynaklar: (İnternet kaynakları için 10.11.2025 tarihi esastır)
Toropets depot explosions, Wikipedia, the free encyclopedia,
https://en.wikipedia.org/wiki/Toropets_depot_explosions
Refineries in the crosshairs: Ukraine’s “deep strike” strategy threatens major fuel shortages in Russia by 2026, Veaceslav Epureanu, Ekaterina Mereminskaya, Nov 3rd 2025,
https://theins.ru/en/politics/286463
2025 Russian fuel crisis, Wikipedia, the free encyclopedia,
https://en.wikipedia.org/wiki/2025_Russian_fuel_crisis
Massive drone attack on Russia: oil refineries, airfield under attack,
https://hromadske.ua/en/war/223028-massive-drone-attack-on-russia-oil-refineries-airfield- under-attack
Kh-47M2 Kinzhal, Wikipedia, the free encyclopedia,
https://en.wikipedia.org/wiki/Kh- 47M2_Kinzhal
Russian Offensive Campaign Assessment, October 24, 2025, Institute for the Study of War (ISW),
https://understandingwar.org/research/russia-ukraine/russian-offensive- campaign- assessment-october-24-2025/
Shahed drones, Wikipedia, the free encyclopedia,
https://en.wikipedia.org/wiki/Shahed_drones
How Ukraine’s Unmanned Surface Vessels Have Reshaped Modern Naval Warfare in the Black Sea, Rabdan Security and Defence Institute (RSDI),
https://rsdi.ae/en/publications/how-ukraines-unmanned-surface-vessels-have-reshaped- modern-naval-warfare-in-the-black-sea
Magura V5, Wikipedia, the free encyclopedia,
https://en.wikipedia.org/wiki/MAGURA_V5
Bombing of Berlin in World War II, Wikipedia, the free encyclopedia,
https://en.wikipedia.org/wiki/Bombing_of_Berlin_in_World_War_II
List of strategic bombings over Germany in World War II, Wikipedia, the free encyclopedia,
https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_strategic_bombings_over_Germany_in_World_War_II
Allied bombing of Germany, Imperial War Museum,
https://www.iwm.org.uk/history/allied- bombing-of-germany
"Memphis Belle",
https://www.imdb.com/title/tt0100133
Schweinfurt–Regensburg mission, Wikipedia, the free encyclopedia,
https://en.wikipedia.org/wiki/Schweinfurt%E2%80%93Regensburg_mission
Aircrew Survival Rates in Bomber Command and the Eighth Air Force: An Investigation into the Question of Bearable Casualty Rates 1 February 1942 - 19 April 1944, James Martin Szpajcher, https://www.researchgate.net/publication/356423816_Aircrew_Survival_Rates_in_Bomber_ Command_and_the_Eighth_Air_Force_An_Investigation_into_the_Question_of_Bearable_ Casualty_Rates_1_February_1942_-_19_April_1944
The Wild Blue, Wikipedia, the free encyclopedia,
https://en.wikipedia.org/wiki/The_Wild_Blue
Bigger Raids, Bigger Losses and Crisis, National Museum of the United States Air Force,
https://www.nationalmuseum.af.mil/Visit/Museum-Exhibits/Fact-Sheets/Display/Article/1519640/bigger-raids-bigger-losses-and-crisis/
Baykar Bayraktar TB2, Vikipedi, özgür ansiklopedi,
https://tr.wikipedia.org/wiki/Baykar_Bayraktar_TB2
Ukraine's DIY drone makers are helping fighters on the front lines, Eleanor Beardsley,
https://www.npr.org/2025/04/12/g-s1-59428/ukraine-drones-russia-war
Medium, Curated Newsletters, How to Build an FPV Combat Drone to Defend Your Country, Dmytro Sazonov,
https://medium.com/illumination-curated/how-to-build-an- fpv-combat-drone-for-military-purposes-ce549f24efca
Vermont Air National Guard, Become A Fighter Pilot,
https://www.158fw.ang.af.mil/BECOME_A_FIGHTER_PILOT
The Relative Cost-Effectiveness of Retaining Versus Accessing Air Force Pilots, RAND Corp., https://www.rand.org/content/dam/rand/pubs/research_reports/RR2400/RR2415/RAND_RR2415.pdf
Bober (Beaver) drone has technical qualities that Russia cannot handle,
https://global.espreso.tv/bober-drone-technical-characteristics-of-drone-that-russian-air-defense- cannot-handle
Long-range UJ-26 “Bober” UAVs upgraded with thermal imagers and manual control capability,
https://thedefender.media/en/2025/07/uj-26-bober-new-techs/
Bober (drone) – Wikipedia,
https://en.wikipedia.org/wiki/Bober_(drone)combat-drone-for-military-purposes-ce549f24efca
Fiber optic drone, Wikipedia, the free encyclopedia,
https://en.wikipedia.org/wiki/Fiber_optic_drone
Blohm & Voss BV 246, Wikipedia, the free encyclopedia,
https://en.wikipedia.org/wiki/Blohm_&_Voss_BV_246
Anti-radiation missile, Wikipedia, the free encyclopedia,
https://en.wikipedia.org/wiki/Anti- radiation_missile
Operation Gomorrah: The First of the Firestorms, The National WW II Museum,
https://www.nationalww2museum.org/war/articles/operation-gomorrah-first-firestorms
Strategic bombing during World War II, Wikipedia, the free encyclopedia,
https://en.wikipedia.org/wiki/Strategic_bombing_during_World_War_II
Bombing of Hamburg in World War II, Wikipedia, the free encyclopedia,
https://en.wikipedia.org/wiki/Bombing_of_Hamburg_in_World_War_II
DEFENSEMIRROR.COM, Turkey’s Roketsan Developing Anti-radiation Missile to Replace AGM-88 HARM,
https://defensemirror.com/news/29994/Turkey s_Roketsan_Developing_Anti_radiation_ Missile_to_Replace_AGM_88_HARM
ANALYSIS: Ukraine’s Bombardment of Russia – Not Just Oil Refineries, Warships Any More, Stefan Korshak, Kyiv Post,
https://www.kyivpost.com/analysis/63701
Russian strikes against Ukrainian infrastructure, Wikipedia, the free encyclopedia,
https://en.wikipedia.org/wiki/Russian_strikes_against_Ukrainian_infrastructure
Watch: Russian soldier ‘follows the drone’ as he is lured to surrender,
https://www.telegraph.co.uk/world-news/2023/05/10/russian-soldier-follows-to-drone- surrender-ukraine/
2024 Houthi drone attack on Israel, Wikipedia, the free encyclopedia,
https://en.wikipedia.org/wiki/2024_Houthi_drone_attack_on_Israel
Abqaiq–Khurais attack, Wikipedia, the free encyclopedia,
https://en.wikipedia.org/wiki/Abqaiq-Khurais_attack
Yemen Houthi rebels claim attacks on two Red Sea cargo ships, BBC,
https://www.bbc.com/news/world-middle-east-67727601
Houthis call west’s bluff with renewed Red Sea drone assault, The Guardian,
https://www.theguardian.com/world/2024/jan/10/houthis-call-wests-bluff-with-renewed-red- sea-drone-assault
Red Sea crisis, Wikipedia, the free encyclopedia,
https://en.wikipedia.org/wiki/Red_Sea_crisis
Watch: Russian soldier ‘follows the drone’ as he is lured to surrender, The Telegraph,
https://www.telegraph.co.uk/world-news/2023/05/10/russian-soldier-follows-to-drone- surrender-ukraine/
Ukraine Symposium – The Legal and Practical Challenges of Surrendering to Drones, West Point,
https://lieber.westpoint.edu/legal-practical-challenges-surrender-drones/
A Harrowing Escape From the Drone-Infested Hellscape of Ukraine’s Front Lines, The New York Times Magazine,
https://www.nytimes.com/2025/11/05/magazine/ukraine- russia-war- drones.html
Russian strikes against Ukrainian infrastructure, Wikipedia, the free encyclopedia,
https://en.wikipedia.org/wiki/Russian_strikes_against_Ukrainian_infrastructure
Ukraine’s Drone Boom: How Wartime Innovation Is Reshaping the Global Drone Industry,
https://dronelife.com/2025/11/12/ukraines-drone-boom-how-wartime-innovation- is- reshaping-the-global-drone-industry
"US now trains more drone operators than pilots", The Guardian, 23 Aug. 2009,
https://www.theguardian.com/world/2009/aug/23/drones-air-force-robot- planes
Yeni yorum ekle