Gazileri Onurlandırmak Ve Toplumsal Hafızayı Canlı Tutmak

30 Aralık 2019

Normandiya Çıratması “D-Günü 75 Bahçesi” Bize Örnek Olabilir Mi?

2019 yılı,  II. Dünya Savaşı’nda müttefik kuvvetlerin Normandiya Çıkartması’nın 75. yılı idi. Yıldönüm kutlamaları nedeniyle, İngiltere tarafından çıkartmanın yapıldığı Arromanche  kasabasına John Everiss’in  “D-Günü 75 Bahçesi” isimli tasarımı hediye edildi.  Bu eser bir dizi heykelden oluşuyor. Eserin çıkış noktası, Normandiya Çıkartması gazilerini onurlandırmak, tarihe övgü şeklinde ve anıları hatırlamak şeklinde ifade edilmiş.  

Yazının sonunda söz edeceğim,  ancak başında da ifade etmek isterim ki İngiliz sanatçı John Everiss’in bu tasarımı bizleri “İşin neresindeyiz?” sorusuna götürmeli. “Veteran” ile “Gazi” eşleştirmesinin ne kadar uygun olduğu üzerine farklı görüşler ortaya çıkabilir.  Ancak tüm değer farklarına rağmen  her iki kavramın temel çıkış noktasında  “düşmanla savaşmış asker”  anlayışı  vardır. Nitekim Türk Dil Kurumu sözlüğünde  gazi kelimesi için “savaştan sağ olarak dönen” ve “savaş yapmış kimse” açıklaması yer alır. Bu bağlamda gazileri sanat ile onurlandırmak söylemi ile yola çıkan ve bunu toplumsal hafıza  esasındaki  gerçekleştiren bu başarılı tasarımın, “Gazi Onurlandırmış Asker”  anlayışına sahip bizim kültürümüzden çıkmayışı üzücü. Üzülmenin bir adım ötesine geçerek, ilham verici olarak da görebiliriz. Tasarımı anlatmaya  geçmeden önce, eserin  fikri alt yapısını anlayabilmek  adına İngiltere’nin Normandiya Çıkartması’ndaki rolüne bakmak yerinde olacaktır.  

1941 yılı ortasında Almanya’nın  Sovyetler’e karşı Doğu Cephesi’ni açması II. Dünya Savaşı’nın gidişatını değiştiren adım olmuştur.  İçinden çıkılmaz batak haline gelen bu cephede sivil ve askeri kayıp  her iki taraf için inanılmaz seviyeye ulaşacaktır.  Batı Cephesi  açılması için üç yıl beklenilmesinde, Almanya’nın Doğu Cephesi’nde yıpranışı ile ilgili hesaplar etkili olmuştur. Bekleyiş müttefik kuvvetlerinin  6 Haziran 1944 yılında Fransa’nın Manş denizi kıyısındaki Normandiya bölgesine çıkartması ile son bulmuştur.

Almanya açısından çıkartma süpriz değilse de günü konusunda kesin bilgi bir türlü edinelememiştir. General Erwin Rommel’i hazırlıklardan sorumlu komutan olarak atanır. Rommel daha öncesinde emrine verilen çok az sayıda  asker ile İngiliz birliklerini Kuzey Afrika’da tarumar eden efsanevi bir komutandır. Bu başarısı nedeniyle “Çöl Tilkisi” olarak anılmıştır. Erwin Rommel, hızlı ve etkili stratejileriyle sadece Almanlar tarafından değil müttefik kuvvetleri tarafından da takdir edilen bir komutandır.  Churchill onun  için şöyle demiştir : “Şerefli bir düşmanı selamlıyoruz, gerçekten o bir çöl tilkisiydi”

Çıkartma öncesi Rommel, sahil şeridini aşamalı şekilde koruganlar ve mayınlarla savunmaya hazırlamıştır. Ancak Hitler ve ekibi tarafından kendisine  tam anlamıyla destek verilmediği için hazırlıklarının çok az bir kısmını  tamamlayabilmiştir. Bu kadarı bile işleri müttefik kuvvetler için zorlaştırmaya yetmiştir.   

Hollywood filmleri, Alman kuvvetlerini bir günde tarumar eden Amerikan askerleri şeklinde olayı anlatsalar da gerçek oldukça  farklı cereyan etmiştir. Müttefik kuvvetleri tarafından Normandiya sahil şeridindeki  Arromanche isimli yerleşim  ayrım noktası olmuştur. Arromanche batısındaki sahile Amerikan kuvvetleri, doğusundaki sahile İngiliz-Kanada kuvvetleri çıkartma yapmışlardır.  Amerikalılar çıkartma noktalarını Omaha ve Utah, İngilizler  Altın (Gold) ve Kılıç (Sword),  Kanadalılar ise  Juno olarak kodlamıştır. Amerika savaş sürecinde hiç hırpalanmamış askerlerine ve teçhizatlarına; İngiltere ise mühendislik ve istihbarat çalışmalarına güvenmektedir.

İngiliz istihbaratının Alman gizli  haberleşmesi  Enigma şifresini çözmüş durumdaydı. Rommel’in bölgeden kısa süreli ayrılacağından haberdar olmaları 6 Temmuz’un D-Day olmasında önemli role sahiptir. Rommel, hayatının aşkı ve  tek  sırdaşı eşinin doğum gününü kutlamak için bölgeden 5 Temmuz’da ayrılmıştır. Eşine yazdığı mektupta “İşgalden  önceki 24 saat çok  önemli olacak; hem bizler hem de müttefik kuvvetler için en uzun gün olacak”  şeklinde gerçeği ifade etmişse de kendisi en uzun günde Fransa’da değil Almanya’da bulunuyordu. Rommel’in 6 Temmuz günü Almanya’da bulunması dahi işleri müttefik kuvvetleri açısından daha kolay hale getirmeyecektir.  

Omaha Sahili’ne çıkartma yapan Amerikan birlikleri  inanılmaz can, teçhizat ve mühimmat kaybına uğramışlardır. Amerikan birlikleri saat 06.30’da çıkartma sahiline ayak bastıktan sonra  herşeyin ters gittiği bir plan ile boğuşurken, bir saat sonra İngiliz birlikleri 07.30’da Altın Sahili’ne çıkartma yaparlar.  İngilizlerin planında esas öncelikle Alman mevzilerinin topçu atışı ile tahrip edilmesi ardından,  eğitimi az askerler yerine   47. Kraliyet Deniz Komandoları ile çıkartmanın başlatılması  olmuştur.  Ardından yoğun ateş altında  50.Piyade Tümeni ile çıkartma devam ettirilmiştir.  6 Haziran günü akşamında İngilizler Altın Sahili’ne 25.000, Kılıç Sahili’ne 29.000 asker çıkartmıştır.  Can kaybı için açıklanan resmi rakam Altın Sahili için 400, Kılıç Sahili için 630 şeklindedir.  Omaha ve Utah çıkartma  noktalarında toplamda Amerikan kuvvetlerinde  ise can kaybı  3000’den fazladır.

İngilizler Almanların petrol ve  lojistik konusunda yaşadığı sorunların benzerinin  yaşamaması adına iki proje  geliştirmişlerdi. İlk proje  yakıt konusunda sorun yaşanmaması  için İngiltere’den Fransa’ya deniz altından  boru hattı döşenmesidir. Bu proje PLUTO (Pipe Lines Under The Ocean) olarak isimlendirir. İkinci proje ise müttefik kuvvetlerinin kullanımı için yapay  bir rıhtım yapılmasıdır. Çıkartma sahili yakınına gel-git dalgalarına bağlı hareket edebilecek bu projenin  fikrin babasının Winston Churchill olduğu söylenir. Churchill yaşadığı tecrübelerden ders çıkaran bir siyasetçi olarak Çanakkale’de ve Dunkirk’teki hezimetin tekrarını istememektedir.

Çıkartmanın hemen ertesinde Omaha Sahili’ne Mulberry A, Altın Sahili’ne Mulberry B adında iki yapay rıhtım yapılmasına başlanır.  İlk aşama eski yük gemileri  çıkartma günü batırılarak dalga kıranlar oluşturulmuştur.  İkinci aşamada İngiltere’de imal edilen yüzen dalgakıranlar ile yine yüzen  çelik konstrüksiyonlı beton dubalar İngiltere’den deniz yoluyla çekilerek getirilmiştir. Mulberry B ile  115 adet beton dubadan oluşan,  fırtına ve gelgitlere göre hareket eden  114 futbol sahası büyüklüğünde alanı kaplamaktadır.  İskeleler ile bağlantılı yollar da inşa edilir.  Ancak Omaha Sahili’nde inşa edilen  Mulberry A   19 Haziran’da başlayan fırtına sonrasında 22 Haziran’da kullanılmaz hale gelmiştir. Omaha Sahili, burasının  çıkartma için yanlış bir seçim  olduğunu söyleyenleri bir kez daha haklı çıkartmıştır.   İngilizlerin çıkartma yaptıkları Altın Sahili’ndeki   Mulberry B  10 ay düzenli kullanılmıştır. Buradan 2.5 milyondan fazla asker, 500.000 yakına araç ve 4 milyon ton ikmal malzemesi aktarımı sağlanmıştır.

Normandiya Çıkartması sürecinde müttefik kuvvetlerinin kazanan taraf olmasında İngiltere’nin nemli rolü ve payı  vardır.  Neden birden bire Çıkartma’nın 75.yılında bu durumun  daha yüksek sesle ifade edildiği üzerine siyasi,  özellikle de Brexit sürecine bağlı  yorumlar yapılabilir. Ancak bu noktada benim odaklanmak istediğim daha çok  toplumsal bellek üzerinden sanatın kullanılarak bilginin duygulara hitap edilecek şekilde sunumudur. Ve bunu yaparken de gazilik kavramından nasıl  hareket edildiğidir.  

Toplumsal bellek “birbiriyle temas halindeki ya da aynı duyumsal alanda mevcut ögelerin, kişilerin, yerlerin ve  kurumların bir öykü içinde toplanması” şeklinde tanımlanmaktadır.  Toplumlar hatırlama eylemi üzerinden kültürel  kimliklerinin  sürekliliğini sağlar. Nesilden nesile aktarılan  toplumsal hafızada  hatırlama ve hatırlatma eyleminin gerçeklemesini sağlayan en etkileyici  araçlarından biri de sanattır.

Savaş gibi toplumsal hafızada derin izler bırakan olayların gerçekleştiği yerlerde duygular üzerinden belleğin inşa edilmesi gittikçe tercih edilmektedir.  Elbette müzelerin, şehitliklerin ya da anıtlar önemi tartışılmaz. Ancak sanatla bir çok kavramın  ve bilginin  duygusal ölçekte  aktarımının etkisi çok daha etkileyici ve kalıcıdır.   

İngiliz tasarımcı John Everiss’in “D-Günü 75 Bahçesi” tasarımı da bu amaçla yapılmıştır. Bu tasarım belleğin inşasında sanatın nasıl kullanılabileceğinin  başarılı bir örneğidir. Çıkış noktası gazilik kavramıdır.Gerçekten D-Day günü sahile adım atan, savaşan, silah arkadaşlarının vuruluşuna, ölümüne  tanık olan ve gün sonunda zaferin gelişini sağlayanlardan bir  gazi olarak Bill Pendell seçilmiştir. Onurlandırmanın hayali bir figür üzerinden yapılmayışı hatırlatma eylemini daha etkili hale getirmektedir.

Altın Sahil’e ayak basan gazi Bill Pendell’in  97 yaşındaki  hali heykeltraş  Thompson Dagnell tarafından yapılmıştır. Taş malzeme manidar bir seçimdir.  Tüm yaşanmışlığın ağrılığının   etkisini verilmiştir.  Yaşanmışlığın fiziksel tasvirinde gazi  Bill  Pendell kambur vaziyette oturur şekilde gösterilmiştir. İleriye doğru bakmaktadır. Yüzü sahile dönük şekilde yerleştirilmiştir. Tam karşısında duran heykel ise kendisinin 22 yaşında Normandiya’ya ayak basmış halidir.   

John Everiss, gazi  Bill Pendell’in Normandiya Çıkartması’nda savaşan gençlik halinin  heykelini rondelalardan yapmıştır. Rondela  ortası delik, halka biçiminde olan sacdan yapılmış parçalara verilen isimdir. Normalde somun veya cıvata başı ile makine parçası arasında kullanılır. Zamanla somun ve cıvatalar zamanla gevşeyebilir. Makine parçalarının birbirinden ayrılması kazalara yol açabilir. Somun veya cıvatanın gevşemesinin frenlenmesi gerekir bu da  rondelalar sayesinde olur.

Toplumsal hafızada  bilgiler nesilden nesile aktarılırken ister istemez aradan geçen zaman nedeniyle  belli boşluklar oluşur. Onun tasarımı, tıpkı gerçek hayatta rondelaların cıvataların gevşemesini engellediği gibi bir işleve sahiptir. Toplumun olayları hatırlamasını sağlayarak kaza gibi zarar verici bir durumun  olmasının önüne geçilmektedir.

Bill Pendel isimli gazinin rondela birleşiminden yapılma  gençlik heykelinin  yanında aynı teknikte yapılmış dört asker heykeli daha vardır.  Çıkartma atmosferinin gerçekçi hali en etkileyici şekilde sunulmaktadır.  Bu askerlerden biri silahını suya değdirmemek için başı üstünde taşır şekildedir. Bir diğeri yere düşmüştür. Diğeri yere düşen arkadaşına yardımcı olmaktadır. Bir komando ise silahı ateşlemek üzere  nişan almıştır.  Askerler  çıkartma günü yaşadıklarından en çarpıcı anları ile canlandırılmıştır.

Tüm bu askerler gri taşlarla tanımlanmış  bir alanda durmaktadır. Burası çıkartma günü zamanıdır. O yaşanmışlık alanı içinde geçmişten günümüze fırlamış gibidirler.  Askerlerin yüzleri ve ön tarafları belirgin iken vücutlarının arka tarafları silikleşen intiba uyandırmak amacıyla tamamlanmamıştır.

Silüetler halindeki asker figürleri, geçmişten kopup gelmektedir. Aslında bu halleri ile  unutma eyleminin gerçekliğine de gönderme yapılmaktadır. Asker figürlerinin bu halleri,  hayallerimizde var ile yok arasında sanki savaşanları görmek gibidir.  Askerleri görüyoruzdur  ama net değillerdir.  Olayları hatırlıyoruzdur  ama tam anlamıyla değil. 

Rondeladan yapılan bu asker heykellerinin 3 boyutlu şekilde dönem üniforması giyen, silah ve teçhizatları  taşıyan kişilerin  taramasından yola çıkıldığını da belirtmek yerinde olur. Hamasiyetten arınmış şekilde duygulara hitap edilirken dönemin tarihi verileri de yok sayılmamıştır. Gerçeğin romantik söylemden daha etkili olduğu göz ardı edilmemiştir.

Sahile vuran dalgalara gönderme  yapan dış bükey düzenlemeler savaşın an be an hızını izleyene aktarır. Böylece eserlere bakan biri, D-Günü yaşanaların ne büyük hızda ve şiddette gerçekleştiğini hissedebilmektedir. Savunma hattı olarak Almanlar tarafından sahile dikilen çelik kolonlar da esere dahil edilmiştir. Bu kolonların  yukarı  doğru uçları sivrilen uçlar ile ile  savaşın tahrip edici gücünü hatırlatılmaktadır. Paslı renkleri geçmiş zaman metoforuna gönderme yapar.

Bu tasarım ilk önce Mayıs 2019’da İngiltere’de, dünyanın en ünlü çiçek ve peyzaj sunumu Chelsea Çiçek Fuarı’nda sergilenmiştir. Tasarımcı, açılış gününe Normandiya Çıkartması’nda savaşmış 75 gaziyi davet etmiştir. Çıkartmanın  75. Yılı ile aynı sayıdaki gazinin gelip kendi  anılarını toplumsal bellek inşası bağlamında halka anlatması sağlanmıştır. Taş heykel şeklindeki gazi Bill Pendell ile örtüşen gerçekliğin yaşanması böylece gazilerin  şahsen onurlandırması sağlanmıştır. Bill Pendell heykelinin yanına belli aralıklarla boş kürsüler yerleştirilmiştir. Bu etkinlik sırasında çekilen bir fotoğrafta gazilerden biri sileütler halindeki genç askerleri  tıpkı Bill Pendell’in  heykeli gibi izlerken fotoğraflanmıştır. Bu kare  tasarımcının yapmak istediğine nasıl ulaştığını açıkça ortaya koymaktadır.

Bellek oluşturmada John Everiss tasarımının hedefe ulaşması açısından bir  bağış kampanyası da başlatmıştır. Bu bir  mali destek talebi olduğu kadar insanların projeye karşı aidiyet duygularını pekiştirmelerini de sağlamıştır.  Tasarımcı  2 pound şeklindeki bağış ricasını şu sözleri ile  bitirmektedir:  “Normandiya gazilerimize ulusal takdirimizin  nişanesi olarak kalacak eser”

John Everiss,  savaşın duygu yoğunluğu ve acısını cesaret ve fedakarlık bağlamından koparmadan verirken yaşam döngüsü içinde gaziliğin onurunun anıların gölgesinde  nasıl yaşandığını görselleştirmektedir.  Ve bunun nesilden nesile aktarımını sanat ile  sağlamaktadır. Eseri görenlerin sosyal medyadaki  yorumları da amacın hasıl olduğunu bize gösteriyor. Yorumlardan biri  şöyledir : “Derin, düşündürücü ve çok da üzücü.”

John Everiss tasarımının  fikri alt yapısını ve bunu vücuda getirişinde kullanığı malzeme ve teknik seçimini  ilham verici bulduğumu ifade etmeliyim. Yoğun yaşanmışlık olan yerlerde insanların duygularına dokunursanız, zihinlerden uçup gidecek kelimelerin yerini kalıcı olarak doldurmuş olursunuz. Taklit önerisinde bulunmayacağım.  Sanatta bir eserin bir diğerine esin kaynağı olması olağan bir durumdur.  Deniz kıyısında rondelalardan yapılmış heykel örnekleri mevcuttur. John Everiss bu örneklerden esinlenmiş olabilir ama tasarımında özgün değeri korumayı başarmıştır. Benim de önerdiğim tam olarak bu.  Geçmiş ile gelecek nesiller arasında gaziler üzerinden bağ kurma konusunda Çanakkale’de geç kalmış olabiliriz. Ancak gazilik bağlamında Kıbrıs Barış Harekatı bir fırsat. Eşsiz cesaret öyküleri ile gazilik kavramı bağlamında “Kıbrıs Gazilerimiz”  için  geç olmadan hamasiyetten uzak, yaşanmışlığın gerçekliğini estetik  bir naiflikte sunabilecek sanat eserlerini ortaya koyabiliriz.  Duygusal bağı net kurabilen bir sanat eserinin toplumsal hafıza açısından da etkisi   tartışılmaz. Herkesin de bildiği üzere hatırlanan yok olmaz. Ve hatıralar bizi biz yapar.

Yeni yorum ekle

Plain text

  • Hiç bir HTML etiketine izin verilmez
  • Web sayfası adresleri ve e-posta adresleri otomatik olarak bağlantılara dönüşür.
  • Satır ve paragraflar otomatik olarak bölünür.

İstatistikler

Bugün Toplam Toplam
0 kez görüntülendi. 135 kez görüntülendi. 0 yorum yapıldı.