Türk Çernobili ve Lise Düzeyi Kimya-Biyoloji Bilgisi

Birkaç gün önce Erzincan İliç'teki yabancı bir şirkete ait altın madeninin siyanür havuzu başında açıklama yapan milletvekili Ümit Özdağ, havuzdan Fırat nehrine siyanür sızdığını söyleyerek olayı "Türk Çernobili" olarak niteledi. Sızıntı rakamları ile ilgili haberler 8 kg ile tonlarca siyanürlü atık arasında gidip geliyordu. Ortalama bir insan için 250 mg siyanür öldürücüdür. Aslında sızıntı ile ilgili haberler bir ay öncesinden beri geliyordu. Ancak resmi makamlar pek birşey yapmamışlardı. Sonunda sosyal medyada kopan tepki ve bölgeye siyasetçilerin gidişi etkili oldu ve ilgili bakanlık yabancı ortaklı şirkete ağır para cezası keserek madeni şimdilik kapadı.

Siyanürle altın çıkarımı, bunun çevreye zararlı etkileri ve kazalar açısından İliç Türkiye'deki ilk örnek değil şüphesiz. İzmir Ovacık, Manisa Sart, Uşak Kışladağ, Gümüşhane Kışladağ, İzmir Çukuralan, Erzincan Çöpler, İzmir Efemçukuru, Eskişehir Kaymaz, Niğde Tepeköy, Gümüşhane Midi, Kayseri Himmetdede, Ordu Fatsa, Sivas Bakırtepe, Konya İnlice, Balıkesir Kızıltepe, Çanakkale Lapseki, Balıkesir İvrindi, Kayseri Öksüt ve şimdi de Erzincan İliç altın madenleri çevrede yolaçtıkları zarar ve kimilerinde meydana gelen irili ufaklı kazalar nedeniyle yıllardır ilgilenen kamuoyunun gündemine gelmiş, davalar açılmış, protesto eylemleri yapılmıştır ("ilgilenen kamuoyu" dedik, zira toplumun genelinde birçok hayati konu gibi bu konular da ne yazık ki pek ilgi çekmiyor. Arzu eden "Altın Madenciliğinde Siyanür Kullanımının Çevresel Değerlendirilmesi", Sultan Gülsün, 14 Ocak 2021, https://polenekoloji.org/altin-madenciliginde-siyanur-kullaniminin-cevresel-degerlendirilmesi makalesinden daha ayrıntılı bilgi alabilir)

Türkiye neden kendi yeraltı kaynaklarını kendi işletmez ve bunu yabancılara bırakır sorusunun cevabını bu yazıda araştırmıyoruz; zira bu başka bir konu ve ona ayrıca uzun vakit ve yazı ayırmak lazım. Yine de İliç'de bölgedeki bazı cahil halkı "Türkiye Lozan Anlaşması gereği 100 sene kendi yeraltı kaynaklarını işletemez, yasaktır, onun için mecburen yabancı şirketlere kanalıyla çıkarıyor" efsanesiyle kandıran ve böylece halkın yabancı şirketlere tepkisini önlemeye çalışan kimilerinin  buna hayali de olsa bir cevabı olduğunu tespit etmeden geçmeyelim.

Bir başka soru da, bu kadar altın madenimiz var iken "neden altın içinde yüzmediğimiz" ve bozuk bir ekonomiye katlanmak zorunda olmamızdır. Bu soruların cevabını aramak da şimdilik bu yazının konusu dışındadır.

Türkiye'de altın çıkaran şirketler bunun için siyanür kullanırlar. Kendi ülkelerinde çevreyi koruma şartlarına fevkalade riayet eden birçok yabancı şirket de böyle yapar. Kısaca bu teknik hakkında bilgi verirsek, "altın siyanidasyonu" (gold cyanidation) düşük yoğunluklu cevheri altını siyanür asidi tuzlarının (örn. Sodyum siyanür - Na-CN) sulu çözeltileri ile yıkayarak içindeki altını sıvı ortama geçirmek ve sonra altını aktif karbona emdirmek suretiyle sıvı ortamdan ayırıp saflaştırarak yapılır. Bu süreç sonunda artık olarak siyanür oluşur. Bu siyanür atık havuzlarına akıtılarak tekrar kullanılabilir. Dolayısıyla süreç siyanür açısından teoride kapalı bir işlemdir, dışarı siyanür atılmaz, eldeki siyanür üretim döngüsünde tekrar tekrar kullanılabilir; ama pratikte bu böyle değildir. Atık havuzlarından, kullanılan boru tesisatından dış ortama sızmalar ve oluşan kazalar nedeniyle siyanürlü madenler sık sık kötü haberlerle gündeme gelir.

En son Erzincan İliç'le gündeme gelen doğaya siyanür sızmaları vahim olaylardır. Daha önce dediğimiz gibi 250mg.ı öldürücü olan siyanür yerüstü ve yeraltı sularına sızarak doğayı zehirleyebilir, tarım ve hayvancılığa zarar verebilir, içme sularına karışarak halk sağlığını tehdit edebilir. Ancak tabiatı yıllarca zehirleyerek kullanılmaz hale getirdiği tezi doğru değildir. Siyanür doğada, özellikle topraktaki kimi mikroorganizma faaliyetiyle parçalanır. Ağır metal zehirlenmesi gibi birikerek ve besin zincirinde yoğunlaşarak yıllarca ve kalıcı zararlı etkilere yolaçmaz. 15-364 günde parçalanarak giderilir.

Bu belki iyi haberdir, ama doğanın kendini temizlemesi için sızıntıların durması, siyanürlü maden faaliyetlerine son verilmesi gerekir, yoksa zarar sürecektir.

Peki Türkiye'de hiç altın çıkarılmayacak, bu önemli yeraltı kaynağı ekonomimizin kullanımına sunulmayacak mıdır? Evet gerek altın, gerek diğer yeraltı kaynakları konusunda madencilik faaliyetleri sürecektir, ama doğaya ve çevreye saygılı ve temiz usullerle. Ve böyle usuller var.

Siyanür yerine bir kükürt bileşiği olan Sodyum Tiosülfat (Na2-S2O3) kullanılarak aynı şekilde altın madenciliği yapılabilir. Bu belki madenlerde teknik bazı değişiklikler ve bunun için ek yatırım gerektirebilir, ama ülkesini korumak görev ve yükümlülüğü olan devletin yasalar yoluyla bunu madencilik şirketleri için mecbur tutması şarttır. Tiosülfat zehirli değildir. Doğaya sızmaları yıkıcı etkiye neden olmaz, çevre ve halk sağlığını tehdit etmez.  Dahası tıpta siyanür zehirlenmesine karşı panzehir olarak da kullanılır.

Son olarak, şirketlerin kârlılığı açısından üretim masrafları önemli olduğundan, üretim girdileri olarak sodyum siyanür ve sodyum tiosülfat fiyatlarını kıyaslamak istedik. Bunun için alibaba.com'a başvurduk:

Sodyum Siyanür:  Tonu 835 Dolardan başlayarak satılıyor. Yani kilosu 0.83 Dolar'a geliyor.

Sodyum Tiosülfat: Kilosu 29 cent'ten (0.29 Dolar) başlayarak satılıyor.

Yani tiosülfat siyanürden daha ucuz. O halde daha ucuz girdilerle çalışmak bir şirket için daha kârlı değil mi?

Bu da doğruysa son soru: Türkiye'ye kastınız nedir?

====================

Kaynaklar:

- Erzincan İliç'te Neler Oluyor?, https://www.youtube.com/watch?v=v6jJjDjylPg

- Cyanide poisoning, https://en.wikipedia.org/wiki/Cyanide_poisoning

- Altın Madenciliğinde Siyanür Kullanımının Çevresel Değerlendirilmesi", Sultan Gülsün, 14 Ocak 2021, https://polenekoloji.org/altin-madenciliginde-siyanur-kullaniminin-cevresel-degerlendirilmesi

- Gold cyanidation,  https://en.wikipedia.org/wiki/Gold_cyanidation

- ToxGuide for Cyanide, https://www.atsdr.cdc.gov/toxguides/toxguide-8.pdf

- Thiosulfate Leaching – An Alternative To Cyanidation In Gold Processing, https://www.sgs.co.tz/-/media/global/documents/flyers-and-leaflets/sgs-min-wa018-thiosulphate-leaching-alternative-to-cyanide-in-gold-processing-en-11.pdf

- AccessMedicine, Chapter 235. Thiosulfate, Sodium, https://accessmedicine.mhmedical.com/content.aspx?bookid=391&sectionid=42070050#:~:text=Unlike%20nitrites%2C%20thiosulfate%20is%20essentially,thiosulfate%20has%20poor%20oral%20bioavailability.

- Sodium cyanide, alibaba.com, https://www.alibaba.com/trade/search?fsb=y&IndexArea=product_en&CatId=&tab=all&SearchText=sodium+cyanide

- Sodyum tiyosülfat, turkish.alibaba.com, https://turkish.alibaba.com/product-detail/Sodium-Thiosulfate-Sodium-Thiosulfite-Pentahydrate-Price-1600284118682.html