Zevk, Mutluluk ve Küresel Kriz

Başlığa bakarak fantastik bir kurgudan mantıklı bağlantılar çıkaracağımız düşünülebilir.

Küresel mali kriz ekonomi ve maliyenin konusu olmakla birlikte insanın doğasında var olan zevk ve mutluluk duygularıyla da yakından ilgili olduğunu düşünüyorum.

Kavramlar arasında kurulan bağlantılar düşünce açılımlarını genişletmekte ve gerçeği kavramakta ciddi katkı sağlamaktadır.

Kavramlar arası ilişkilerin ortaya konmasında izlenecek yol öncelikle kavramların anlamlarını açıklamakla mümkündür. Bunu yaparken eskilerin belirlediği gibi tanımların “efradını cami, ağyarını mani, mahiyetini muhtevi” olması gerekir.

Ancak kavramların bir sözlük anlamı olmakla birlikte; yazarların, düşünürlerin kullanımıyla anlam genişlemesi ve farklılaşması söz konusu olmaktadır.

Düşünürlerin kavramlara yeni yorumlar katması bir yandan bizim ufkumuzu aydınlattığı gibi bir yandan da bizi belirsiz bir felsefi derinliğe çekmektedir.

Zevk sözlük anlamı olarak hoşa giden bir durumun yaşanmasından duyulan haz, tat, lezzet anlamına gelmektedir.

Mutluluk ise, Türk Dil Kurumu sözlüğüne göre; “Bütün özlemlere eksiksiz ve sürekli olarak ulaşılmaktan duyulan kıvanç durumu, mut, ongunluk, kut, saadet, bahtiyarlık” anlamında kullanılmaktadır.

Zevk ve mutluluk günlük hayatta bazen aynı anlamda kullanılır. Oysa farklıdır.

Esasen zevkte mutlulukta hayatın bir gerçeğidir. İdeal olan bunların hayatımızda belli bir dengede oluşmasıdır.

Zevk ve mutluluk kavramlarını kendi açımdan değerlendirmemin tartışmaya açık bir husus olduğunu belirtmeliyim. Burada zevk ve mutluluk kavramlarını ayrıştırarak konuyu aydınlatmaya çalışacağım.

Zevk, daha ziyade bizim hayvanlarla paydaş olduğumuz maddi hazları kapsamaktadır. Algılama daha çok bedenseldir. Zevki herhangi bir organımızla hissederiz. Onun için etkisi sınırlı ve geçici hazlardır. Örneğin yemek yeriz. Damak zevki duyarız. Yeme eylemi bitince haz da ortadan kalkar. Rivayetlere göre Roma kralları damak zevkini sürekli kılmak maksadıyla yemeği yer sonra tüylerle boğazlarını gıcıklayarak kusarlar sonra tekrar yemeğe başlarlarmış.

Mutluluk ise herhangi bir organla değil doğrudan ruhen hissettiğimiz hazlardır. Sevgi duymak, erdemli olma hali gibi. Mutluluğu bedensel bir organla hissetmediğimiz için etkisi süreklidir. Tolstoy, Mutluluğu ihtiraslarda değil kendi yüreğinizde arayın. Mutluluğun kaynağı dışımızda değil içimizdedir.” demiştir.

Zevk ve Mutluluk Arasındaki Farklar

1- Zevk insanı egoist yapar. Çünkü kişi bedensel haz veren ne kadar araç varsa daha fazlasına sahip olmak ister. Bunları başkasına vermek zevk araçlarını azaltacağından paylaşmak istemez. Mutluluk ise paylaşıldıkça çoğalır. Sevgi, bilgi, erdem gibi manevi hazlar başkalarıyla paylaşıldıkça kişinin iç dünyasındaki manevi hazzı artar. Konfüçyüs “Bende bir yumurta var, sende de bir yumurta var. Eğer sen bana bir yumurta verir, bende sana bir yumurta verir isem ikimizin de birer yumurtası olur. Sende bir bilgi var, bende de bir bilgi var. Ben sana bir bilgi verirsem sende bana bir bilgi verirsen ikimizin de ikişer bilgisi olur.” Diyerek bilginin paylaşıldıkça çoğaldığını vurgular.
2- Zevk ileri boyutlara vardıkça insanın mahvolmasına yol açar. Bedensel hazlar ancak belli bir dengede ise yararlı olur. Ama zevkin niceliği artıkça ruhsal ve bedensel arazlara yol açar. Aşırı yemek, aşırı seks, aşırı uyku bedenin iflasını doğurur. Bala yapışıp ölen bir sinek gibi zevk hüsrana dönüşür. Bedensel hazların etkisi sınırlı ve geçici olduğundan, insanın onu sürekli kılmaya çalışması gibi bir eğilimi vardır. Onun için “İştah yedikçe açılır.” “uyku uykunun mayasıdır.” gibi sözler bu gerçeği ifade etmektedir. Mutluluk ise arttıkça insanın kendini aşmasını kendini gerçekleştirmesini sağlar. Maddi her şeyi olmasına rağmen intihar edenler yani bazı yazarların “refahın bunalımı” diye ifade ettikleri durum, esasında mutluluğu zevk araçlarında arayıp onun sonundaki boşluğu görünce hayatı anlamsız bulmalarındandır.
3- Zevke giden yollar dış başarıya yani servete, makama, şöhrete yöneliktir. Çünkü makamla, servetle, şöhretle daha fazla zevk araçlarına sahip olmak mümkündür. Mutluluğa giden yollar ise iç başarıya yöneliktir. Yani iç barış, özgüven, erdem, bilgi ve sevgi gibi iç zenginliklere sahip olmak önemlidir. Zevk araçları insanı kibre, hırsa, kapitalist anlayışa sürüklerken, mutluluk duygusu insanı hoşgörüye, paylaşmaya, alçak gönüllülüğe yönlendirir. Roma Katolik Kilisesi lideri Papa 16. Benediktus, yaşanan küresel mali krizle ilgili olarak, "Hayatlarını sadece başarı, kariyer ve para gibi gözle görülür ve hissedilebilir şeyler üzerine bina edenler, evlerini kum üzerine kurmuşlardır. Gerçekmiş gibi görünen bu şeyler eninde sonunda geçip gidecektir" demiştir. İnsanı mutlu eden manevi hazların gerekliliğine dikkat çekmiştir.
4- Zevk araçları insanı çoklukta boğulmaya mutluluk ise birlikte huzura ermeye sevk eder. Zevk araçlarının her bir duyu organıyla ayrı ayrı hissedilmesi ve insanın çeşitli zevkleri tatmak istemesi sonucu çoklukta boğulmayı doğurur. Her şeye sahip olmak ister. Erich Fromm sahip olmak ya da olmak isimli kitabında; her şeyi elde etmek, kar tutkusu, açgözlülük, bir de ihtiras demek olan sahip olmak biçimindeki davranışın yanlış olduğunu, insanları huzura, mutluluğa ve diğer insan kardeşlerini sevmeye yöneltecek olan 'olmak' biçimli bir dünya görüşüne geçilmedikçe kurtulmalarının mümkün olmadığını belirtir. Aslında Fromm bizim burada anlatmaya çalıştığımız zevk kavramıyla “sahip olmak” anlatılmakta mutluluk kavramıyla da “olmak” anlatılmaktadır. Mutluluk ise herhangi bir organla değil tek bir ruhla hissedildiğinden birlik vardır. Mutluluğun sırrına ermiş kişi tüm insanları kardeş, tabiatı ise insanlık âleminin bahçesi gibi görür. Kendine topluma ve doğaya yabancılaşmaz. Her şeyde bir birlik ve anlamlı bir ahenk olduğunu hisseder.
5- Zevk tutkusu hayatı sıradanlaştırarak insani değer anlamında kutsallığı devre dışı bırakır. Mutluluk duygusu ise insana yüce bir anlam yükleyerek hayatı kutsallaştırır.
6- Zevk araçları bize dışardan etki eden bir nesneye dayandığından rahatlıkla elimizden alınır. “zenginim deme bir kıvılcım yeter.” sözüyle anlatılmak istenen de budur. Ama mutluluk ruhsal yapımızda oluştuğundan onu elimizden kimse alamaz. Biz nefes aldıkça devam eder.

Bu farklılıkların sayısını artırmak mümkündür. Ama burada önemli olan konunun anlaşılmasıdır. Bu nedenle bu kadarla yetinelim.

Küresel Krizde Zevk ve Mutluluğun Yeri Nedir?

Kapitalist anlayış insandaki sahip olma duygusunu körüklemektedir. Onu daha çok üretmeye ve tüketmeye yönlendirmekte, zevk araçlarını hayatın amacı haline getirmektedir.

İnsanı kutsallarından uzaklaştırarak onu tüketimin kölesi haline getirmektedir. Bunu yaparken insanı değil karı esas almakta bu uğurda doğanın, insanın ve toplumun sömürülmesini meşru görmektedir.

Bu sakat anlayış sonucu “insan insanın kurdu” olmakta, acımasız bir rekabet anlayışı içinde büyük, güçlü, hızlı olanlar küçük, zayıf ve yavaş olanları yutmaktadır. Adeta vahşi doğadaki kanunlar hüküm sürmektedir.

“Küreselleşme” “globalleşme” “yeni dünya düzeni” gibi idrakimize ambalajlanarak sunulan ama esasında kapitalizmin tekelleşmesi olan süreç, yeni insanlık trajedilerini beraberinde getirmektedir.

Kapitalizm insanı özünden uzaklaştırır. İnsan-insan ilişkileri yerine insan-eşya ilişkilerini yerleştirir. Böylelikle insan hem kendine hem topluma yabancılaşır. Doğa da ticari bir meta olarak görüldüğünden doğayla da yabancılaşma başlar.

Hem kaynakları kıt olarak görüp hem de sonsuz bir iştihayla onu sömürmeye çalışmanın elbette bir sonu olacaktır.

Yenilebilir bir ekonomi ve insanın özüne uygun bir hayat düzeni oluşturulmadıkça kapitalizm insanları mutsuzluğa sürüklemeye devam edecektir.

Bir kanser hücresinde bir de kapitalizmde sadece büyümek için büyümek davranışı vardır. Kanser bünyenin mahvına kapitalizm ise insanlığın mahvına yol açar.

Her şey insanla başlayıp insanla bitmektedir. Eğer insanın sadece maddi yönüne hitap eden ve zevk araçlarını çoğaltmaya yönelten kapitalizm insan ruhundaki mutluluk ihtiyacını gözden uzak tuttuğu müddetçe her zaman krizler hep var olacaktır.

Sorunumuzun kaynağı insanın ruh ve bedenden oluştuğunu unutup onu bir hamam böceği ya da bir kavak ağacı gibi biyolojik varlık olarak görmemizdir.

İnsan ruh ve bedeniyle uyum içinde yaşarsa, bu uyumu toplumla ve doğayla anlamlı bir bütünlük içinde sürdürürse krizler olmayacak ya da krizler son bulacaktır.

İnsan onuruna yaraşır bir hayat ve dünya diliyorum.